Przyjęcie mnie do Szkoły Rolniczej w Łuczaju miało charakter bardzo romantyczny. Zapalony organizator ruchu młodzieżowego na wsi, kierownik szkoły powszechnej pan Antoni Sinicki organizował przedstawienia w świetlicy szkolnej w Żarach, według scenariusza Serafina Osienienki „Wieś wileńska przebojem do kultury”. Jak na tamte czasy, brzmiało to pięknie i zachęcająco. Bohaterem tej sztuki scenicznej był chłopiec wiejski, niejaki Józio, akurat mój imiennik, który, wbrew wszelkim przeciwnościom, dostał się do Szkoły Rolniczej w Łuczaju. Z zapałem odegrałem rolę Józia i... nabrałem chęci do nauki w szkole rolniczej. Pan Antoni Sinicki wystarał się dla mnie o stypendium w Wileńskiej Izbie Rolniczej. Jakże boleśnie odczułem później stratę tego wysoce szlachetnego człowieka, gdy w straszliwych warunkach surowej zimy zmarł on w transporcie repatriacyjnym 10 stycznia 1945 roku w drodze do Łukowa, skąd był rodem...

Rodzice powitali moją decyzję uczenia się w szkole rolniczej z wielką radością. Moja wieś rodzinna Miakczyły leżała w 12 km od granicy rosyjskiej, na terenie gminy Dołhinów w powiecie wilejskim. Gospodarstwo rolne mieliśmy małe i aby utrzymać rodzinę składającą się z 5 osób, ojciec pełnił obowiązki gajowego w pobliskim folwarku - Sosnowszczyzna. Stamtąd stale przynosił mi książki i czasopisma, starannie dobierane przez panie Helenę Doboszyńską, Annę Niewiarowicz i Marię Buszową. W ten oto sposób czerpałem wiedzę nie tylko ze szkoły, ale i z tego dodatkowego źródła.

Państwowa Męska Szkoła Rolnicza w Łuczaju, do której zostałem przyjęty w 1938 roku, położona była w powiecie postawskim, odległa od mego miejsca zamieszkania o blisko 70 km - na północ od Dołhinowa przy drodze wiodącej z Duniłowicz do Postaw. Trzeba więc było jechać pociągiem z Budsławia przez Królewszczyznę, Głębokie, do stacji Woropajewo. Posiadłość szkoły w dziwny sposób wciśnięta była między dwoma jeziorami: łuczajskie od północnego zachodu i lisickie od południowego wschodu. Gmach szkoły okazały na zewnątrz, położony na wysokim wzniesieniu, z balkonem tworzył piękną harmonijną bryłę architektoniczną. Od strony frontowej nad drzwiami paradnymi widniał z daleka czytelny napis: „Państwowa Męska Szkoła Rolnicza w Łuczaju”.(...)

Szkoła nie miała wodociągu i kanalizacji. Wodę przywoziło się beczkowozem z jeziora, którą podawano na potężną filtrownię umieszczoną na obszernym ganku. Napełnianie tej filtrowni wodą stanowiło dodatkowe zajęcie dla uczniów. Tak jak cała okolica - szkoła nie była również zelektryzowana. Nauka odbywała się wieczorami przy lampach naftowych z okrągłymi knotami.

Wnętrze gmachu było bardzo obszerne. Na parterze był duży hol, gdzie odbywały się apele. Po stronie prawej prowadziły drzwi do kancelarii, a w załamaniu holu drugie drzwi - do mieszkań nauczycieli. Po lewej stronie były: szatnia, umywalnia, pokój stołowy i kuchnia. Na piętro prowadziły dębowe, bardzo szerokie schody z rzeźbionymi poręczami. Była tu duża sala wykładowa i obok - sypialnia. Po stronie prawej były gabinety: fizyki, chemii, mechaniki oraz duża biblioteka. Z sypialni można było wyjść na obszerny balkon. W sali wykładowej mogło pomieścić się około 50-60 osób i tyle samo w sypialni ogólnej.(...)

Od gmachu szkoły prowadziła piękna aleja lipowa do zabytkowego, wspaniałego kościoła parafialnego i do urzędów gminy i poczty oraz na plac, gdzie mieściło się parę sklepów. U wylotu miasteczka, od północy, był nieduży cmentarz, na którym w mojej obecności pochowany został uroczyście wielce zasłużony dla kraju, ojciec dyrektora szkoły, pan Zygmunt Znatowicz - autor przepięknej monografii o Łuczaju, maszynopis której znajdował się w szkolnej bibliotece i mogliśmy ją czytać, ale tylko na sali wykładowej. Z tego dzieła dowiedzieliśmy się, że majątek Łuczaj i okolice były własnością książąt Ogińskich, a ostatnio księcia Tadeusza Ogińskiego. Wcześniej Łuczaj należał do jego kuzynki - kasztelanki Elżbiety Puzyny, która w 1755 roku przekazała te dobra Tadeuszowi Ogińskiemu. Wspomniana kasztelanka była osobą bardzo wykształconą. Interesowała się astronomią i dla celów obserwacyjnych wybudowała murowaną basztę nad jeziorem. W 1766 roku ufundowała w Łuczaju murowany kościół w stylu późniejszego baroku. Mimo straszliwej dewastacji Łuczaja w okresie stalinowskim, kościół ocalał!... Służył on jako... garaż dla traktorów!... Gmach szkoły i pozostałe budynki zostały wysadzone w powietrze.

Grunty szkoły przecinała droga wiodąca z Duniłowicz do Postaw. Ogólny obszar gospodarstwa szkolnego wynosił około 60 ha. Czołowe miejsce zajmował sad owocowy i ogród warzywny ze wszystkich stron otoczony żywopłotem i alejami lipowymi. Do celów dydaktycznych trzymano: 30 krów rasy czerwonej polskiej, 3 pary koni, około 30 świń i tyle samo owiec.

Do szkoły przyjmowano chłopców po szkole powszechnej 7-klasowej w wieku od 14 do 18 lat, a czasem trochę starszych. Na 13 kursie w 1938 roku było nas 45 osób. Młodzież pochodziła głównie ze wsi, po ukończeniu tej szkoły miała pracować na własnym gospodarstwie. Ale nie zawsze tak było. Wielu z nas szukało pracy w większych majątkach, w urzędach gminnych i powiatowych. Sporo absolwentów zatrudniano w mleczarniach, majątkach prywatnych lub w charakterze instruktorów rolnych.

Młodzież pochodziła przeważnie z rodzin polskich, chociaż trafiali się czasem Białorusini, a nawet starowiercy Rosjanie. Łączyła nas wszystkich szczera przyjaźń.

Chłopcy przyjeżdżali tu przeważnie z powiatów: postawskiego, wilejskiego i dziśnieńskiego. Nauka trwała okrągły rok przez dwa semestry - zimowy i letni. Uroczyste zakończenie roku szkolnego odbywało się około 1 listopada. Po opuszczeniu szkoły obowiązywała roczna praktyka w większym gospodarstwie, dla najzdolniejszych na miejscu - w Łuczaju. Dyscyplina w szkole była surowa.

Na ranny apel dyżurny wyrywał nas ze snu o godzinie wpół do szóstej, a grupę hodowlaną - o godzinę wcześniej. Trzeba więc było błyskawicznie się ubrać, zbiec na parter do umywalni i szybko się umyć w zimnej wodzie, płynącej rurą z filtrowni. O godzinie 7 spożywaliśmy śniadanie i po przerwie odbywały się wykłady do godziny 12. Około godziny 13 był obiad. Po krótkiej przerwie szliśmy do zajęć praktycznych w działach: rolnym, ogrodniczym, hodowlanym oraz w grupach - warsztatowej i gospodarczej, której zadaniem było dostarczanie wody i opału do gmachu. Praca w działach i grupach trwała przez dwa tygodnie, po czym następowało kolejne przegrupowanie. Dozór nad poszczególnymi grupami sprawowali absolwenci - praktykanci tej szkoły. Praca fizyczna trwała do godziny 17. Wyjątek stanowiły dni świąteczne, kiedy pracowały tylko dwie grupy: hodowlana i gospodarcza (obrządek inwentarza żywego, dostarczanie opału i wody do gmachu). Po zakończeniu pracy spożywano kolację, po której ponownie trwały wykłady do godziny 20. Następnie były zajęcia ciche (odrabianie lekcji, przyswajanie materiału). O godzinie 22 dyżurny ogłaszał apel wieczorny z odśpiewaniem „Wszystkie nasze dzienne sprawy” i gaszenie świateł.(...)

W każdą sobotę chodziliśmy do łaźni rzymskiej, wybudowanej nad jeziorem obok baszty. W okresie letnim kąpaliśmy się dosyć często w jeziorze, w którym woda była tak czysta, że po zanurzeniu się w niej po szyję, można było oglądać swe stopy. Jezioro było bardzo głębokie i zdarzały się wypadki utonięć. Dla bezpieczeństwa, gdy korzystaliśmy z kajaków, jednocześnie wypływały na jezioro dwie łodzie ze sprzętem ratowniczym. Na moim kursie zdarzył się przypadek, że mój dobry kolega (siedzieliśmy przy jednym stole) Arnold Raginia, samowolnie wypłynął kajakiem na jezioro, gdy jeszcze było sporo lodu i uderzony kawałkiem kry w bok kajaku - runął do wody! Dłuższy czas utrzymywał się na kawałkach lodu w potwornie zimnej wodzie, aż zaczął tonąć. Gdy puściliśmy łódź na wodę i wyłowiliśmy go - był u kresu sił.

W każdą niedzielę maszerowaliśmy parami do kościoła, a w święta narodowe (3 Maja, 11 Listopada) - ze szkolnym sztandarem. Jako obowiązkowy przedmiot mieliśmy wychowanie wojskowe, tzw. PW, które prowadził starszy sierżant z pobliskiej jednostki wojskowej KOP. W pobliżu gmachu, nad jeziorem znajdowała się duża strzelnica. Młodzież z zapałem brała udział we wszelkich imprezach sportowych: pływackich, piłkarskich itp. Wychowywano nas w duchu wysoce patriotycznym. Mury Szkoły Rolniczej w Łuczaju zorganizowanej w 1924 roku opuściło około 500 osób. Gospodarstwo szkolne prowadzone było przez doskonałych fachowców, profesorów, którzy cieszyli się powszechnym szacunkiem i autorytetem. Otrzymywano bardzo wysokie plony. Tutaj odbywali praktyki studenci z Wileńskiego Uniwersytetu Stefana Batorego, okoliczni rolnicy nabywali najlepsze odmiany roślin i materiał hodowlany.

Zespół profesorski składał się z sześciu osób:

- inż. Stanisław Znatowicz - dyrektor szkoły i wykładowca mechanizacji rolnictwa,

- inż. Bolesław Byszewski - rolnik, łąkarz,

- inż. Kazimierz Muraszko - kierownik działu hodowlanego, wykładowca hodowli zwierząt i przemysłu rolnego,

- inż. Kazimierz Czechowski - ogrodnik i pszczelarz,

- pan Antoni Felicki - botanik i chemik,

- pani Anna Znatowicz - polonistka, historyk i matematyk.

Wojna w 1939 roku przerwała działalność szkoły oraz mój start życiowy. Z bólem w sercu przyglądałem się jak dewastowano dobytek szkolny. Rok szkolny zakończono jednak normalnie, 3 listopada. Świadectwa rozdano nie na oryginalnych drukach i dlatego pominięto niektóre przedmioty.

Ze łzami w oczach żegnaliśmy kochanych profesorów oraz mury tej pięknej, owianej historyczną legendą szkoły.

Naszych profesorów spotkał smutny los. Pan inż. Kazimierz Muraszko przez jakiś czas był tolerowany przez władze sowieckie i nawet pracował trochę w wydziale rolnym w Wilejce jako agronom, ale wkrótce został aresztowany i wszelki ślad po nim zaginął. Pana inż. Kazimierza Czechowskiego wraz z żoną i maleńkim dzieckiem wywieziono w głąb Rosji. Podobny los spotkał inż. Bolesława Byszewskiego oraz żonę dyrektora szkoły panią Annę Znatowicz. Pan Antoni Felicki zdążył przed wojną wyjechać do Pelplina. Ciekawy zbieg okoliczności sprawił, że mogłem się dowiedzieć o losie dyrektora szkoły pana inż. Stanisława Znatowicza. Dobrze nie pamiętam daty, ale w telewizji ujrzałem jakoś twarz tego zacnego człowieka. W dalekiej Libii gospodaruje przy pasiece pszczelej, oczywiście - jako emeryt. W 1939 roku jako porucznik rezerwy został powołany do wojska.

* * *

Wróciłem do domu na piechotę, gdyż pociągi były zapchane wojskiem sowieckim, pokonując w ciągu jednego dnia odległość blisko 70 kilometrów. W domu zastałem tylko samotną mamę i schorowanego ojca. Oboje z rozpaczą śledzili toczące się wypadki. Oczekiwali powrotu z wojny syna a mego jedynego brata – Antosia. Jako rezerwista, starszy kanonier 18 pułku artylerii lekkiej, na początku sierpnia powołany został do swej jednostki w Ostrowi Mazowieckiej. W polu zastałem nie wykopane ziemniaki - nie było komu. Mimo okaleczonych nóg po podróży (odpadła skóra od stóp) zabrałem się do wykopków. Na szczęście wróciła wkrótce do domu jedyna moja siostra Elżunia, która była zatrudniona w charakterze kucharki w Landwarowie u hrabiego Tyszkiewicza pod Wilnem. We dwoje wykopaliśmy ziemniaki dosyć sprawnie.

I pewnego razu zjawił się jak cień z obandażowaną głową, nie golony od paru miesięcy, z kosturem w ręku - brat Antoś!.. Ileż było radości, która zamieniła się wnet w smutek. Rana była groźna - zerwana tętnica. Na froncie założono klamry i tymczasowy opatrunek, pod którym mogła się wytworzyć ropa. Druga sprawa: brat się ukrywał, gdyż władze sowieckie zatrzymywały wojskowych i Bóg wie, gdzie ich podziewali. Nieszczęście nastąpiło po paru dniach. Któregoś dnia ostrożnie zdjął bandaż z głowy, stwierdził nieduży strup, więc ogolił się, a potem nachylił się nad miednicą: zaczął myć zęby i wtedy...zerwała się klamra i krew buchnęła na piec i na ścianę!... Uczono nas w szkole jak należy zakładać opatrunek na głowę. Chwyciłem więc kawałek drewna za piecem, rozdarłem ręcznik wzdłuż na paski, następnie jednym paskiem owinąłem drewno i silnie przydusiłem tętnicę, a pozostałymi paskami zamocowałem ten opatrunek zawiązując pod brodą.

Jak szalony pognałem do przyrodniego brata, który dał mi konia i wóz. Wpakowałem brata na bryczkę i galopem pognałem do naszego miasteczka - było już zupełnie ciemno na dworze. Zacząłem dobijać się do jedynego w tym mieście lekarza wyznania mojżeszowego, niezmiernie uczciwego. Mieliśmy jeszcze i drugiego lekarza, ale zabrano go na front. Nacisnąłem na dzwonek przy drzwiach. Otworzył i w lot zorientował się o co chodzi. Kazał mi siedzieć cicho i nie przeszkadzać. Umył dokładnie ręce, nałożył sterylizowane rękawiczki i zabrał się do dzieła. Wszystko robił szybko, ale bardzo dokładnie, założył nowe klamry, ale przed tym zahamował uciekającą krew. Kazał po tygodniu pokazać się, dał czystą bieliznę, a gdy zapytałem, ile za to trzeba zapłacić - machnął ręką i rzekł: „Bóg zapłaci”. Porosiłem go o zachowanie tajemnicy. Mocno się obruszył: „Co to, uważa pan mnie za małe dziecko?”. Brat wrócił do zdrowia. Przez cały czas czuwał nad nim ten wspaniały, szlachetny lekarz. Był to pan doktor Leonid Kotle. Brat Antoni przez pewien czas jeszcze się ukrywał, potem się ożenił i wyprowadził do innej miejscowości.

Właściciele folwarku Sosnowszczyzna wyjechali w nieznane, a ich dobytek został natychmiast rozgrabiony. Wkrótce zaniemógł mój ojciec i z braku opieki medycznej, mimo naszych starań - nie udało się go utrzymać przy życiu. Zostałem z matką i siostrą, ich jedynym żywicielem. Jako wykwalifikowany rolnik próbowałem podjąć pracę w sowieckim gospodarstwie, ale trwało to bardzo krótko. Dojeżdżałem do pracy rowerem i pewnego dnia sprzęt ten odmówił mi posłuszeństwa, w rezultacie spóźniłem się na apel... o 5 minut! Dyscypliny pilnował prokurator. Odbył się sąd. Przysądzono potrącać mi z poborów w ciągu jednego roku - 25 procent. Przeniosłem się do innej miejscowości, ale w ślad za mną przysłano moją opinię!... Zostałem bez pracy. Po pewnym czasie wezwano mnie do biura NKWD na przesłuchanie. Zadano mi pytanie, dlaczego w okresie „pańskiej władzy” należałem do organizacji pod nazwą „Związek Strzelecki”. W sposób bardzo spokojny wyjaśniłem, że moje postępowanie podyktowane było koniecznością skrócenia służby wojskowej o jeden rok, gdyż miałem na utrzymaniu starych i schorowanych rodziców. Kazano mi stawić się do biura NKWD następnego dnia. W tym przypadku, proszę osądzić, miałem szczęście czy nie? O świcie następnego dnia rozpoczęło się gwałtowne bombardowanie Mińska...Był czerwiec 1941 roku. Wojna!..

* * *

Przyjście Niemców oceniliśmy jako drugą okupację Wileńszczyzny. W marcu 1942 roku Niemcy (czy Bóg wie kto, jednak wszyscy byli w mundurach niemieckich) w okrutny sposób wymordowali ludność wyznania mojżeszowego w naszym miasteczku. Spalono ich żywcem w 3 olbrzymich stodołach za miastem, a niektórych zastrzelono na ulicy!..

W miasteczku od wieków zamieszkiwało około 80 procent obywateli wyznania mojżeszowego. Żyliśmy z nimi we wzorowej zgodzie i przyjaźni. Uczęszczaliśmy do tej samej szkoły, przyjaźniliśmy się.

Jak na nieszczęście, w tym dniu byłem w młynie, gdzie miałem zemleć na mąkę 50 kg zboża przyznanego na przydział. Bandyci wpadli do młyna, gdy zasypywałem zboże do kosza. Jeden z nich uderzył mnie kolbą i wrzasnął, abym wynosił się stąd. Zbiegłem po schodach na dół i ustawiłem się w szeregu wraz z innymi ludźmi - sprawdzano dokumenty. Pięć osób załogi młyna, w tym młynarz - sama przyznała się, że są Żydami. Na naszych oczach zostali wszyscy rozstrzelani!... Pozostałym kazano zakładać koni do wozów i zbierać z ulicy zabitych. Odwożono ich poza miasto i - jak się później okazało - wrzucono do glinianki, w której o tej porze roku było pełno wody. Nasza furmanka była u wylotu bocznej ulicy, gdy z domku pana Krzywickiego, właściciela sklepiku ze śledziami, wybiegła jego córeczka panna Ryfka - widocznie chciała się ukryć w ogródku. Ale kula bandyty była szybsza - przeszyła ją na wskroś!.. Przerażenie sparaliżowało mnie, nie mogłem ruszyć się z miejsca. Bandyta wrzasnął po niemiecku: „zabrać!” i pognał do następnego domu, który również był oznakowany gwiazdą Dawida.

Panna Ryfka była bardzo utalentowaną dziewczyną - cudownie grała na skrzypcach i mandolinie. Znałem dobrze tę rodzinę. Mój ojciec, będąc gajowym, nieraz wyprawiał mnie z furą drzewa opałowego dla tych biednych ludzi. Robił to bezpłatnie, bo drzewa podczas wyrębu lasu nie brakowało. Pan Krzywicki, gdy zjawili się Niemcy, jakby przeczuwając, że coś złego się stanie, zmusił mnie przyjąć od niego prezent - stary, ale w dobrym stanie, oryginalny gramofon z dużą trąbą. Nie chciałem przyjąć, ale on ze łzami w oczach prosił: „Bierz, szczerze wam mówię, ten sprzęt jest dla nas absolutnie niepotrzebny”.

Stojąc wciąż przy furmance powoli odzyskiwałem przytomność. Obejrzałem się poza siebie, czy nie widać bandyty i powoli zbliżyłem się do leżącej na wznak dziewczynki. Miała otwarte oczy, które jakby mówiły: „ratuj mnie!” (była bardzo piękna), na ziemi czerwieniła się kałuża krwi. Nabiegły mi łzy do oczu. Ludzie przy furmance również zaczęli przytomnieć - bali się, że może wrócić bandyta. Drżącymi rękami podnieśli dziewczynkę i delikatnie położyli na garści słomy na wozie. Furmanka odjechała, a ja wciąż stałem na miejscu wpatrzony w kałużę krwi... Ocucił mnie z odrętwienia nagły grzmot karabinów maszynowych. Uniosłem głowę i zobaczyłem rozlewający się potężny płomień ognia i kłęby dymu, które zaczęły ogarniać całe miasto - płonęły trzy stodoły za miastem!.. Między salwami karabinowymi słychać było wyraźnie krew mrożący w żyłach wrzask ginących ludzi. Zrozumiałem, że trzeba uciekać stąd i to jak najszybciej. Wypadłem na trakt wilejski, a potem w pola i las...

* * *

Jedynie garstka obywateli żydowskiego pochodzenia ocalała z tego piekła, schroniła się w lesie, gdzie dołączyła do partyzantki rosyjskiej. Ktoś powie - dlaczego to zrobili? Wytłumaczenie proste. Partyzantki polskiej w tym czasie nie było, a chodziło przecież o biologiczne przetrwanie narodu.

Pewnego dnia mój przyszły dowódca oddziału AK porucznik „Korsarz” (w tym czasie miał pseudonim „Konar”) zapytał: Józek, jesteś już dorosłym i światłym obywatelem, jak ci się wydaje, czy nie warto zorganizować swój oddział partyzancki jak to robią Rosjanie i tłuc tych bandytów? Po namyśle odparłem: ale jak to zrobić, przecież oni mają broń, a my tylko widły i grabie? Serdecznie się roześmiał i powiedział: „To już nie twoja głowa, grunt, że aprobujesz mój plan”. Wkrótce złożyłem przysięgę. Stałem się łącznikiem jego oddziału. Pierwszy oddział pod nazwą Związek Walki Zbrojnej, który zawiązał się w okolicy Naroczy, został wkrótce zdradziecko napadnięty przez partyzantkę rosyjską i wymordowany. Powstał inny oddział jako Armia Krajowa, ale już w oparciu o zasoby materialne płynące z Wilna. Był znacznie ostrożniejszy od poprzedniego. Przez cały czas okupacji niemieckiej współpracowałem z AK. Opiszę jeden z wielu epizodów z tej współpracy. W 1943 roku, późną jesienią wyjechałem w ważnej misji do Wilna. Papiery miałem oryginalne, wypisane przez wojskowy ośrodek zdrowia, podpisane przez niemieckiego lekarza pracującego przy lotnisku wojskowym w Budsławiu. O dokumenty dla mnie wystarała się pielęgniarka tego ośrodka, żona wachmistrza szwadronu kawalerii polskiej. Miałem być pacjentem skierowanym na prześwietlenie rentgenowskie w klinice w Wilnie.

Dla upozorowania prawdziwości mojej choroby musiałem pójść w Wilnie do kliniki. I tutaj lekarz zauważył, że coś ten „chory” dziwnie się zachowuje, zbliżył się do mnie i szepnął: „Panie, niech się pan mnie nie obawia - chce pan być zdrowym czy chorym?”. Zmieszany, cicho odrzekłem, że chcę być chorym. Oddając mi papiery lekarz uśmiechnął się życzliwie i rzekł: „Jest pan chory, może spokojnie jechać do domu”. Podziękowałem mu uprzejmie. Komórkę kontaktową miałem przy ulicy Śniegowej, za wiaduktem. Mieszkała tam rodzina dobrze mi znana, gdyż żona gospodarza pochodziła z naszej miejscowości. Jednak traf chciał, że w tym dniu, pod wieczór, rozpoczęła się masowa łapanka niemiecka, połączona z dokładną rewizją mieszkań. Prawdopodobnie szukano sprawcy zabicia konfidenta litewskiego pochodzenia. Był to już okres przymrozków i musiałem całą noc przesiedzieć w ubikacji na zewnątrz mieszkania.

Jeszcze większą sztuką było wydostanie się z Wilna mając ze sobą zapiekane w chlebie zakodowane meldunki i ulotki konspiracyjne. Pomogła mi w tym siostra gospodarza, studentka uniwersytetu litewskiego znająca doskonale język litewski i niemiecki. Pociąg zmierzający w kierunku Mołodeczna ruszył późno w nocy. Po drodze załadowano do wagonu towarowego, w którym siedziałem, kilkanaście dużych kanek z mlekiem dostarczonym z Landwarowa. Wagon był załadowany jeszcze innym sprzętem, siedzieliśmy więc na tych pojemnikach z mlekiem.

Gdzieś tam w połowie drogi, między Smorgoniami a Mołodecznem, nastąpił potężny wybuch. Siedzących na kankach ludzi potworna siła uniosła do góry i naraz rzuciła na podłogę. Byliśmy doszczętnie oblani kwaśnym mlekiem. Pociąg pochylił się na bok i zatrzymał. Bliżej breku, w końcu wagonu utworzyła się ogromna dziura, z której wyzierały kawałki drewna i żelaza.

Jak spod ziemi wyskoczyli Niemcy z pistoletami wycelowanymi do nas. Kazali nam wychodzić z wagonów w noc ciemną, zimną i straszną. Wyskoczyłem trzymając kurczowo worek z chlebem, który, nie wiem dlaczego, rozwiązał się i cały ładunek wysypał Niemcowi pod nogi. Struchlałem, nogi ugięły się pode mną. Niemiec poświecił latarką, pogroził palcem, kazał pozbierać chleb i na dodatek kopnął mnie butem. Byłem mu bardzo wdzięczny i nie obrażony, szybko spełniłem jego rozkaz. Pociąg unieruchomiony został do godziny czwartej po południu. Dzieła tego dokonała partyzantka polska.

Z wielkim trudem ze swym ładunkiem dotarłem do domu. Napadało już sporo śniegu. Od stacji w Budsławiu wiózł mnie gospodarz saniami. Po drodze zatrzymała nas partyzantka rosyjska, sprawdzili moje dokumenty - wszystko było w porządku. Ale chcieli zabrać mi chleb. Z trudem przekonałem ich, że chleb wiozę dla ludzi chorych. Dałem im jeden bochenek, w którym nie było żadnych papierów. Nieznana mi była treść przewożonego materiału.

Wojna zbliżała się ku końcowi. W lipcu 1944 roku uczestniczyłem w marszu na Wilno, w ramach operacji „Ostra Brama”. Nasz oddział był dobrze zaopatrzony w broń i amunicję. Po morderczym starciu ze spadochroniarzami niemieckimi koło Głębokiego, zostaliśmy od tyłu zaatakowani przez partyzantkę rosyjską i NKWD. Sytuacja nasza była beznadziejna. Nie poddałem się jednak internowaniu. Szukałem innych możliwości wydostania się z kotła... Mój brat stryjeczny Zenon Wasilonek dostał się w ręce NKWD. Przesiedział tydzień w areszcie w Krzywiczach i wyszedł na wolność tylko dlatego, że jego rodzony brat Bronisław został zamordowany przez gestapo w czasie akcji na pociąg wiozący czołgi na front rosyjski. Musiał jednak wyrazić zgodę na służbę w armii kościuszkowskiej. Brał udział w walkach pod Berlinem. Obaj należeli do oddziału porucznika „Korsarza”,„Konara”.

Mój bezpośredni dowódca 1 kompanii „Korsarz” (por. Jan Janusz Lisowski) został ciężko ranny - kula przebiła mu tchawicę. Wraz z rannymi żołnierzami został przewieziony do szpitala w Wilnie. Przeżył wojnę, pracował w Słupsku i tam umarł.

Nie będę przedłużał opisywania swych przeżyć w czasie „przebijania się z Polski do Polski”, gdyż są one podobne do przeżyć ogromnej liczby ludzi uchodzących ze swych stron rodzinnych. Można tylko krótko rzec - to było prawdziwe piekło!.. Zima w tamtym roku była potwornie mroźna i śnieżna. Zamieć zwalała człowieka z nóg. A poza tym - głód!.. Straszliwy głód!. O niczym innym nie myślało się, tylko... o łyżce ciepłej strawy. Szedłem piechotą, jechałem saniami, a nawet pociągiem towarowym podziurawionym kulami jak sito... Z niewysłowioną radością dotarłem po 18 dniach wędrówki do granic życiodajnej Lubelszczyzny. Byłem straszliwie okaleczony, miałem odmrożone stopy, uszy, a nawet ręce. Tutaj znalazłem opiekę i współczucie wśród tej niezmiernie gościnnej i patriotycznej ludności.

Wiadomości zdobyte w Szkole Rolniczej w Łuczaju zachęciły mnie do dalszej nauki. W Lublinie ukończyłem Liceum Gospodarstwa Wiejskiego, a w Warszawie, w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego uzyskałem stopień inżyniera-rolnika. Wkrótce zatrudniony zostałem w charakterze nauczyciela w Średniej Szkole Rolniczej imienia sławnego generała Michała Paca w Dowspudzie, znanej z tego, że tutaj generał M. Pac miał swój cudowny pałac, z którego pozostały dziś tylko resztki w postaci tzw. „bocianiej wieży” i bramy podjazdowej.

Życie moje potoczyło się tu normalnie. Założyłem rodzinę i wraz z żoną odchowaliśmy i wykształciliśmy dwoje dzieci. Obecnie jestem na emeryturze. Najlepsze lata mojej młodości pochłonęła jednak okrutna wojna.