Ojczym miał kolegę z internowanych imieniem Antoni. Ten zakochał się w córce cioci Malkowej a mojej stryjecznej siostrze, która często odwiedzała nas w Olicie. Bardzo ładna dziewczyna, gimnazjalistka wileńska: dwa warkocze, mundurek. Zakochany, jadąc czasami z Olity do Wilna, brał mnie ze sobą. Przyjechaliśmy więc do cioci w sobotę, a w niedzielę niemieckie wojsko wkroczyło na Litwę i ja zostałam w Wilnie. Na ulicy Zawalnej koło skweru, obok dzisiejszego kina „Lietuva”, był taki drewniany ryneczek, naprzeciw którego mieszkała ciocia, a w podwórku remontowano wojskowe maszyny.

Wkroczeniu Niemców do Wilna towarzyszyło bombardowanie, poprzedzane alarmem. Ludzie starali się wtedy ukryć w wielkich lochach koło stacji kolejowej. Wydawało się, że samolot jest tuż nade mną, chociaż on jeszcze był daleko, więc rękoma przykrywałam głowę i biegłam do schroniska. Aż pewnego razu nabiegałam się z dziećmi i zasnęłam w mieszkaniu jak zabita, nie słysząc alarmu. A ciocia Hela w tym całym zamieszaniu myślała, że ja jestem razem z nimi. Dopiero w schronisku rozejrzano się, że mnie nie ma: „A gdzie Lusia?!” A Lusia została sama w mieszkaniu. Kiedy więc zaczęło się bombardowanie i jeden pocisk trafił w sąsiednie podwórko, to u nas wszystkie szyby wyleciały, żyrandole pospadały. Ja ze strachu ukryłam się pod łóżkiem, nakryłam głowę poduszkami i kiedy później mnie stamtąd wyciągnięto, długo i kurczowo trzymałam się głowy.

Potem do Wilna wkroczyli Niemcy. Minęły dwa miesiące - mama w Olicie, a ja w Wilnie. Chodziłam od krewnych do krewnych: u cioci głodówka, to szłam do dziadków: oni trzymali krówkę, chociaż mleka mogłam się napić. A w Olicie ludzie powiadali: „Z Wilna już nic nie pozostało, same gruzy”. Mama rwie włosy na głowie: jak tam Lusia - żadnej wiadomości nie ma, samochody nie jeżdżą, pociągi - też. I na piechotę przyszła z Olity po mnie. Ileż to kilometrów, ponad sto?

Pamiętam, siedzimy z dziećmi na podwórku: już wieczór, słoneczko zachodzi, a koleżanka Danusia (ona teraz w Koszalinie mieszka) mówi do mnie: „Lusiu, a gdyby teraz twoja mama przyszła?” Bo wiedziała, że tęsknię. Ja mówię: „O, Boże, jaka ja byłabym wtedy rada”. I nagle ciocia wychodzi na ganeczek i mówi: „Alusiu, chodź tu”. (Miałam na imię Alicja, Alusia, a po wojnie metryka się spaliła i Rosjanie zapisali mnie Ludmiłą). Ja biegnę, patrzę - mamusia! I mama rzuciła się do mnie: „Dzięki Bogu, ty żywa, zdrowa!”. Jakież to było powitanie! Odwiedziłyśmy potem z mamą wszystkich znajomych, krewnych, całą liczną rodzinę.

Ale trzeba było wracać do domu, nie było innego wyjścia. Mama chciała jak najszybciej mnie przy sobie mieć, bo ojczym był zaradny i rodzina głodu nie znała. Mamie ktoś dał mapę, by iść krótszą drogą przez Olkieniki. I ja swoimi małymi nóżkami przez 3 dni szłam pieszo do Olity. W dzień robiłyśmy po ok. 50 km. Pamiętam, tylko wyszłyśmy za miasto na górę, minęłyśmy miejsce, gdzie teraz ciepłownia, a ja pytam: „Mamusiu, jeszcze daleko?” Ona mówi: „Kochana, my tylko wychodzimy z Wilna”. Przez las po nocy szłyśmy, a na drogach widziałyśmy spalone czołgi, trupy, rozbity samolot. Mama chwyci mnie za rękę i biegniemy lasem. Ciemno, a my biegniemy. A mama przecież dźwigała jeszcze węzełek z ubraniem, żywnością i moimi książkami.

Odważna była ta moja mama. Idziemy lasem i nagle: „Lusiu, patrz, światełko”. Z daleka je widać, gdyż akurat ta wioska w dolinie, a las na górze. I my, jak ćmy, lecimy na to światło, może kto mlekiem napoi. Okienka w chatach maluchne, podłogi z gliny. Psy szczekają, ludzie patrzą przez okna, ale nie wpuszczają - nie każdy chciał przyjąć na noc. Aż w którymś domu znaleźli się jednak dobrzy ludzie, przyjęli. Pamiętam, jak wielkim nożem krajali chleb, napoili nas mlekiem i posłali na snopach. Tak przenocowałyśmy i znowu w drogę. Szłyśmy dalej, na przełaj, jak kto pokaże - kędy. Ale ludzie byli szczerzy, nikt nie oszukał.

Mama w drodze mnie pocieszała, że w domu jest miód. A ja ciągle dopytywałam się: „Prawda, że jest? Oj, to ja całą beczkę zjem! A prawda, że mąka jest i mamusia bułeczki piecze? O, ja też dużo zjem”. Takie rozmowy dodawały mi sił i szłyśmy dalej.

Mamę bolały plecy od tobołka i poprawiając go, usiadła na kupie kamieni. Na nieszczęście kamień spadł na nogę, która spuchła i mama zaczęła kuleć. Do Olity już nie tak daleko zostawało, ale zapadła noc, zerwała się wichura z błyskawicą i piorunami. Przy drodze stał taki żółty domek kryty blachą, tam nas przyjęto na nocleg. Kiedy wiatr trącał blachą, ja zrywałam się na nogi myśląc, że to bombardowanie. Mama wtedy tuliła mnie do siebie: „Uspokój się, nie bój się”.

W Daugai - 27 km do Olity zostawało - wyprzedzał nas niemiecki samochód - taka niewielka ciężarówka. A mama trochę znała niemiecki, więc kiedy ciężarówka zatrzymała się, zaczęła rozmawiać z jej pasażerami. Kiedy zobaczyli, że kobieta jest z dzieckiem, to nas zabrali. A w samochodzie - gęsi, kury, kaczki. Ci Niemcy chyba podpici byli, bo na zakrętach podrzucało te gęsi i one gęgały. Harmider! Ale dzięki nim dotarłyśmy na rynek do Olity. Ja też miałam poranione w czasie długiej podróży nóżki.

Kiedy zmarł ojczym, trzeba było radzić samym. Wtedy mama zaczęła chodzić po wioskach, wymieniając rzeczy - wojskowe ubrania, buty na żywność, a potem żołnierze - już Rosjanie - przychodzili i ona znów prowadziła taką wymianę. Zajmowała się szmuglem, takie było życie... Czasem też zabierała mnie ze sobą. I taki zbieg okoliczności: jak tylko przyjdziemy do wioski, zaczyna się obława, przyjeżdża wojsko. Młodzi chłopcy nie chcieli do wojska iść, uciekali do lasu. Zaczęto nas podejrzewać o szpiegowanie, bo mama po litewsku słabo umiała, rozmawiała więcej po rosyjsku. W ten sposób trafiłyśmy na czarną listę „leśnych braci”. Całe szczęście, że znajomy wieśniak zawczasu nas o tym uprzedził.

Takie to miałam dzieciństwo. Mama nas nie pieściła, dlatego byłam zahartowana. Czasem tylko sobie pomyślę: przecież bywa i gorzej. Chyba więc człowiek zahartowany jest i weselszy, i życie zupełnie inaczej ceni, z byle czego nie robi tragedii. To zawdzięczając mamie daję sobie radę w życiu.

W 1946 r. wróciliśmy do Wilna. Siostry ojca wyjechały do Polski, a my przyjechaliśmy na ojcowską ziemię, do domu dziadków. Mama nie pragnęła do Polski, była zmęczona życiem, chciała jedynie mieć swój kąt, ogródek, grządki. Tułała się po świecie od 1939 roku, więc powiedziała: „Tak mi ta tułaczka dokuczyła, że już nigdzie nie chcę wyjeżdżać”.

Po powrocie do Wilna otrzymałam paszport, miałam już 16 lat. Były to ciężkie powojenne czasy, nie było kiedy uczyć się, chociaż starałam się dużo czytać, wypożyczałam książki i sama nadrabiałam straty. Niestety, z powodu zaległości nie mogłam wstąpić do konserwatorium, co było moim marzeniem, chociaż śpiewałam ładnym sopranem. Od tamtych czasów mam wypracowane ręce, bowiem od 16 lat poszłam do pracy. Trafiłam do browaru „Tauras” dzięki rekomendacji brata, który był tam majstrem oddziału fermentacji. W rozlewni za zmianę musiałam nakleić 24 tys. etykietek. Prócz tego wysyłano nas do rozładowania wagonów z jęczmieniem i nikogo nie obchodziło, ile miałam lat. Trzeba było pomóc mamie, wszystkie pieniądze jej oddawaliśmy. Brat był wspaniały, ja więcej kaprysiłam, chciałam ładnie się ubierać. A mama mówiła: zarobisz, ubierzesz się sama.

W tym czasie na potańcówkach zapoznałam się ze swym przyszłym mężem, Marianem Jankauskasem. Był starszy ode mnie o 4,5 roku, uczył się na Antokolu w szkole oficerskiej. Ja zawsze miałam oko na wojskowych. A Marian był przystojny, porządny, skromny. Pochodził z Lampiedžiai, rozmawiał po polsku, a jego dziadkowie Jankowscy w ogóle nie umieli po litewsku. Mama też była nim zachwycona, więc kiedy poprosił ją o moją rękę, po namyśle dałam zgodę.

Co prawda, miałam wyjść za mąż za innego, ale musiałam przez rok czekać na jego powrót. Widocznie nie bardzo byłam zakochana, a może to nie była miłość, jedynie przyzwyczajenie. Co się działo, kiedy tamten wrócił! Chociaż wcześniej mu napisałam, nie uwierzył, na tyle był pewny moich uczuć. Dobrze, że mama powiedziała, iż spodziewam się dziecka, bo on miał zamiar mnie zastrzelić i sam się zastrzelić. Pod oknami chodził, nawet płakał przed moim mężem.

Tak więc, mając 20 lat zostałam mężatką. Wesele, co prawda, odbyło się bez welonu i obrączek, bo to były stalinowskie czasy. Mąż skończył naukę i został przydzielony do dywizji, stacjonującej w Wilnie. Wszystko układało się pomyślnie: spodziewałam się dziecka, blisko była mama, na której pomoc mogłam liczyć. Ale los znowu zechciał spłatać figla i to mu się udało.

Nadszedł marzec 1953 roku. W Moskwie umarł „wielki wódz wszystkich narodów”. Żałoba, łzy, bezradność - co będzie dalej? Na nasze nieszczęście w tych samych dniach zostaliśmy zaproszeni do kolegi męża, też wojskowego, na urodziny. A młodzi, jak to młodzi - zanim trzeźwi - byli cicho, lecz po jednym-drugim toaście za stołem robiło się coraz gwarniej. Czyż to w głowie była nam ta żałoba? Niebawem zabrzmiały i piosenki - im dalej, tym głośniej - tak, że rozlegały się po całej ulicy.

Na patrol milicyjny nie przyszło długo czekać. Ale ujrzawszy biesiadujących wojskowych milicja szybko wycofała się. A nam, głupim, zamiast szybko rozejść się po domach, zechciało się bawić dalej. No i doczekaliśmy się patrolu z komendatury. Major, który znał męża z czasów szkoły oficerskiej, wprost nie posiadał się z oburzenia: „I wy, Jankauskas, jak wy możecie?! Cały kraj w żałobie, a wy tu urządziliście popijawę, pieśni śpiewacie!” W tym momencie zbudziła się moja artystyczna dusza. By ratować sytuację, efektownie załamałam ręce i wybuchłam płaczem: „Towarzyszu majorze, to my z rozpaczy!” Major spojrzał w moją stronę, z rezygnacją machnął ręką i wyszedł.

Wynikiem tak niespotykanego wyrazu „rozpaczy” było przeniesienie wszystkich jej uczestników do innych jednostek. Z Wilnem oraz prestiżową dywizją, a zarazem i możliwością kariery wojskowej przyszło się pożegnać. Zaczęło się nasze koczowanie: od Rygi po Kaliningrad, w żadnym z garnizonów nie zatrzymywaliśmy się dłużej niż na rok. Pomieszkaliśmy w Czerniachowsku, jedziemy dalej - i tak po całym obwodzie. Skosztowałam życia oficerskiej żony jak się należy: mieszkania w bursach, na walizkach i wspólnej kuchni, ciągle w nowym sąsiedztwie. Ale było się wtedy młodym, łatwiej i chętniej się zawierało znajomości. Śpiewałam w Domu Oficerów, nawet arie z operetek - solo i w duecie. Tak było do 1960 roku, zanim mąż podał się do dymisji i osiedliliśmy się w Kownie. Dzieci trzeba było posyłać do szkoły, mąż zaś nie chciał, by uczyły się po rosyjsku.

W Kownie wreszcie zrealizowałam jedno ze swoich młodzieńczych marzeń: zostałam fryzjerką. Ten zawód fascynował mnie niemal od dzieciństwa, lubiłam i umiałam stroić się sama i upiększać koleżanki: później w garnizonowych bursach bez żadnej nauki, jedynie z natchnienia robiłam im szykowne fryzury. Miałam ku temu zamiłowanie i wyczucie estetyczne. W Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej znajdowała się znana prywatna fryzjernia Morela. Trzech braci Morelów przed wojną jeździło uczyć się kunsztu fryzjerskiego do Francji. Kiedy tam poszłam będąc jeszcze podlotkiem, właściciel zapytał, kto mi robił uczesanie. Usłyszawszy, że sama, natychmiast zaproponował uczyć się u niego. Ale skąd było wtedy wziąć 150 rubli na naukę? Popłakałam z bezradności i tyle.

Fryzjerką zostałam nawet bez wiedzy męża: wzięłam córkę za rękę i poszłam do rajispołkomu prosić o skierowanie do pracy. Udało się. Na początku pracowało się, aby wyżyć, wykonać plan - normy były wysokie, a ceny niskie. Nie było kosmetyków: filtrowałyśmy klej, dodając spirytusu i perfum - tak robiłyśmy lakier do włosów. Ale zawsze poszukiwałam nowych modeli uczesania, szperałam w polskich czasopismach, dzięki czemu nadążałam za światową modą. Zdobyłam I miejsce na konkurskie zawodowym w Kownie, jeździłam też na konkursy do Wilna i Moskwy.

Każdy zawód ma swoje tajemnice. Fryzjerka nie powinna się lękać zmieniać wyglądu kobiety poprzez uczesanie. Powinna też ciekawić się nowościami mody i, oczywiście, zdobytą informację wykorzystać. Nasz zakład przy ul. Daukšos na Starówce był pierwszym w mieście salonem fryzjerskim z muzyką i barem. Miałam własną stałą klientelę, lubiłam, by kobieta opuszczała nasz zakład ładna i zadowolona z mojej pracy.

Nie zrezygnowałam z pracy nawet wtedy, kiedy do domu przyszło nieszczęście - nieuleczalna choroba męża. Wzięłam się w karby, tyrałam od rana do wieczora, by rodzina nie cierpiała niedostatku. Ostatnio, niestety, musiałam pożegnać się z ulubionym zajęciem: wysokie komorne, koszt patentu, podatki, ceny chemikaliów i kosmetyków - na prowadzenie prywatnego zakładu mnie nie stać.

Córka Grażyna przyszła na świat rok po ślubie, dwa lata później - syn Algis. Tak się ułożyło życie, że dzieci nie nauczyły się polskiego. Niektórzy mnie pytają: dlaczego twoje dzieci nie mówią po polsku? Rosły w otoczeniu rosyjskim, w garnizonach: na wspólnej kuchni, w podwórku, nawet w domu między sobą - wszędzie po rosyjsku. Gdy wróciliśmy na Litwę, córka już była po I klasie rosyjskiej szkoły, a syn w przedszkolu. Wtedy zaczęliśmy w domu rozmawiać po litewsku.

Kiedy przyjechał w odwiedziny mój brat Zbigniew, był tym mocno zawiedziony: „Lusiu, ty zupełnie zlitwiniałaś! Ani Grażynka, ani Algis nie umieją po polsku. Przecież nasza mamusia śpiewała dla wnuczki zamiast kołysanki „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród...” i inne patriotyczne piosenki, tańczyła z nią krakowiaka, mówiła: „Ja chcę, żeby w nią ta polskość weszła”. Ona zabierała ją do Wilna, ochrzciła po kryjomu, bo wtedy nie było można. Ale mama zmarła, kiedy córeczka miała cztery latka. Gdyby tak wcześnie nie odeszła, dzieci na pewno po polsku by rozmawiały.

Dziś są one wobec wszystkiego obojętne, nie są patriotami litewskimi, ale i nie są Polakami. A jeżeli człowiek nie jest oddany swojej narodowości, to źle. W człowieku powinien być patriotyzm. Ja nigdy nie ukrywałam, że jestem Polką. Do mnie mówiono: „Jaka ty Polka, jeżeli jesteś urodzona w Wilnie?” A ja na to: „Ja mogę być i we Francji urodzona, ale moi rodzice byli Polakami. A że wyszłam za mąż za Litwina, to muszę być Litwinką?” - oburzałam się. Kiedyś na uwagę w pewnym towarzystwie, że „jem litewski chleb”, odpowiedziałam: „Ja na ten litewski chleb zarabiam, bo litewskie kobiety upiększam”. Na szczęście mąż nigdy chociaż jednym słowem mi nie ubliżył.

Córka ukończyła wydział technologiczny produkcji artykułów spożywczych, mieszka i pracuje jako technolog w Wiłkomierzu. Jedyna wnuczka Diana studiuje zarządzanie w tallińskiej filii uczelni amerykańskiej, była na stażu w Chicago. Syn z żoną mieszkają razem ze mną, w Kownie.

W Polsce mieliśmy ogromną rodzinę. Siostra i brat mamy, trzy siostry ojca, ich dzieci. Jak tylko pozwolono ich odwiedzać, natychmiast skorzystaliśmy z tego. Kiedy przyjechaliśmy po raz pierwszy po tylu latach, wstąpiliśmy najpierw do sklepu, który prowadziła ciocia Hela - ta sama, która mną opiekowała się w czasie wojny. Podchodzę do lady i pytam: „Czy Pani ma pieprz? Czarny, mocny pieprz?” Ale nie wytrzymałam i się roześmiałam. Ona spojrzała na mnie ze zdziwieniem, a potem z niedowierzaniem mówi: „To chyba Bronka córka?” Ileż było radości, przecież od moich lat dziecinnych nie widzieliśmy się.

Mąż był zachwycony poznaną rodziną, bowiem w Kownie panowała opinia, jeżeli Polak, to koniecznie pijak. Oni go też polubili, ja nawet zazdrosna byłam, że mu więcej uwagi poświęcano. Ale usłyszałam: „Lusiu, ty przecież jesteś naszą, a on musi poczuć się swoim w rodzinie”. Marian płynnie rozmawiał po polsku, jedynie z litewskim akcentem. Ta bliskość z rodziną w Polsce potem podtrzymywała nas na duchu, żyliśmy tymi spotkaniami.

Jesienią 2000 r. uczestniczyłam w uroczystościach poświęcenia memoriału pamięci w Ponarach. Towarzyszyłam Zosi, córce Juliana Jednaszewskiego i starszej siostrze mego ojca Jadwidze, mieszkającej obecnie w Koszalinie. Wuj Julian za działalność konspiracyjną został rozstrzelany w Ponarach 5 maja 1942 r. Jego nazwisko figuruje na jednej z tablic pamiątkowych. 10-letnia Zosia z siostrą Haliną nosiła na Łukiszki jedzenie dla ojca. W rodzinie długo czekano na jego powrót, dopiero po wojnie jakaś współwięźniarka opowiedziała, jak wywołano go z nazwiska i powiedziano, że pójdzie do domu. Zamiast domu skończył życie w ponarskim dole. My w tym czasie przebywaliśmy na Litwie, długo o niczym nie wiedzieliśmy.

Ciocia z czwórką dzieci wyjechała do Polski. Była bardzo przystojna, długo czekała na wuja, nie decydując się na małżeństwo. Rodzina ojca miała głęboko zakorzenione w świadomości poczucie obowiązku wobec Ojczyzny. Ojciec walczył w 1920 r., rodziny sióstr działały w konspiracji w czasie wojny.

Pomimo to, że mieszkam w Kownie od 1960 r., moja polskość i patriotyzm są razem ze mną. Od 1965 r. jestem w polskim zespole folklorystycznym „Kotwica”, mamy wyjazdy do Szczecina, tam są nasi sponsorzy, którzy nam pomagają. Jestem szczęśliwa, że nie zapomniałam polskiej mowy i tu jest mój drugi dom. Śpiewamy i cieszymy się, że pieśń polska nie została zapomniana, płynie i płynąć będzie, dopóki my żyjemy.

Jak dowiedziałam się o „Kotwicy”? Rodzice koleżanki mojej córki ze szkoły też są polskiego pochodzenia. Kiedy przyjechaliśmy do Kowna, bardzo mało miałam znajomych, więc przez córkę zaczęliśmy się przyjaźnić z jej rodzicami. Pewnego razu oni opowiedzieli, że jest taki zespół, czynny wówczas przy fabryce „Inkaras”. Poszłam z nimi na koncert i tak mi się spodobało, że później wciąż myślałam tylko, czy ja potrafię. A kiedy przyszłam na próbę, to kierowniczka, śp. Halina Krapik od razu zaproponowała mi włączyć się, bo sopranów było mało. Śpiewam solo i w chórze od 1968 roku. Na 15-lecie zespołu już byłam do niego przypisana na stałe. Odtąd uczęszczam do tego zespołu, w którym wszyscy jesteśmy jedną rodziną. Tak dobrze się w nim czułam po codziennej pracy: było się tu wśród swoich, rozmawiało się po polsku. No i pokochałam „Kotwicę”!

Udawało się łączyć tę pasję z pracą, rodziną. Mąż był bardzo wyrozumiały, nic nie miał przeciwko temu. Zresztą zawsze dbał o mnie, bym jeździła nad morze, ponieważ pracowałam z chemikaliami. Przerwa w „Kotwicy” nastąpiła wówczas, kiedy on zachorował. Widocznie odbiły się lata wojny... Rak płuc. Choroba trwała półtora roku. Potem - rok żałoby - jaki tam mógł być śpiew. Ale dusza musi śpiewać... Wróciłam po 2 latach, jak tylko ból troszeczkę się uśmierzył. Cieszę się, że śpiewam, że mogę być na scenie, brać udział w życiu społecznym, że nie chodzę na ploteczki, nie zamknęłam się w domu. Dzięki „Kotwicy” nie mam czasu na smutek.

Mieliśmy koncert na zakończenie sezonu, a ja z gorączką. Myślę: jak tu śpiewać? Ale to przecież ostatni koncert przed urlopem, a mnie nie będzie! Nie dałam za wygraną, wzięłam się w garść i pojechałam. A z koncertu wróciłam zdrowa. Będę śpiewała, zanim sama nie uznam, że mam odejść. Ale na razie wiem, że jestem potrzebna i mogę śpiewać, bo to dla mnie druga rodzina. Ostatnio zaczęłam śpiewać w chórze kościelnym, dawno mnie tam zapraszano.

W 2001 r. mogliśmy obchodzić z mężem złote gody. Z rządzeniem losu swoje 70-lecie świętowałam już bez męża. Ale obeszło się bez smutnych toastów, na szczęście nikt też nie składał mi rutynowych życzeń. Wystroiłam się w błyszczącą suknię, zrobiłam rewelacyjną fryzurę, sama sobie napisałam wierszowaną laurkę i odczytałam - ku uciesze zebranych. A potem urządziliśmy bal artystyczny - z przebieraniem, w kapeluszach. Nie ma rady - to chyba ta nasza polska „fiksowatość” - całe życie lubiłam dobrą zabawę.

Wilno, za którym długo tęskniłam, teraz odwiedzam rzadko, z „Kotwicą” albo na Zaduszki, przyjeżdżając na groby rodziców i brata. Pozostały wspomnienia, zachował się portret ojca - kruche dowody pamięci. Kocham życie i cieszę się z każdego drobiazgu, nie narzekam, staram się uśmiechać do świata i ludzi, bo wszystko ucieka bezpowrotnie - dobre i złe - a czas zaciera ślady po wydarzeniach i ludziach...