Stara pieśni kolędowa

Tak pisał Artur Oppman (Or-Ot ) o polskich kolędach, pie-śniach niezwykłych, które, ze swym ogromnym bogactwem obrazów, treści i uczuć, należą do wielkich skarbów kultury polskiej. Część z nich śpiewana jest od kilku stuleci, jednak na przestrzeni ostatnich wieków, w różnych okolicznościach historycznych powstawały nowe kolędy, utrwalające przeżycia, uczucia i pragnienia polskiego ludu. O polskich kolędach tak pisał nasz wieszcz Adam Mickiewicz: ...Nie wiem czy inny naród może się pochwalić zbiorem podobnym do tego, który posiadają Polacy. Trudno by znaleźć w jakiejkolwiek innej poezji wrażenia tak oczywiste, o takiej słodyczy i takiej delikatności... To wielkie bogactwo polskich kolęd stawia nas pod tym względem w pierwszym rzędzie wśród wszystkich narodów chrześcijańskich. Ich podstawową cechą jest wielka swojskość i niezwykły, polski koloryt.

Czy możemy sobie wyobrazić wigilię, ten dzień „...taki ciepły, choć grudniowy”, a potem kolejne dni bez kolęd? W polskim domu jest to wręcz niemożliwe, bez względu na to czy mieszkają w nim ludzie wierzący, czy niewierzący, bogaci, czy biedni, muzykalni, czy też mający kłopot ze słuchem. Józef Szczypka w swym Kalendarzu polskim pisał: Wśród nocnej ciszy rozchodzi się głos i budzi pasterzy, by czym prędzej wybierali się do Betlejem. To znowu słowami starego Karpińskiego chwalą Pana Niebiosów, który przychodzi na świat tak niezwykle, że wszystko jest jakby wbrew naturze – ogień krzepnie, blask ciemnieje. Rozlegają się ufnie chóralne prośby, by Boże Dziecię pobłogosławiło krainę miłą, wioski i miasta, dom, majętność...

Niezwykłe bogactwo polskich kolęd spowodowało, że nie mogąc ich wszystkich wyśpiewać w stosunkowo krótkim liturgicznym okresie Bożego Narodzenia (tzw. „dwunastnicy”, czyli 12 dni od Wigilii do święta Trzech Króli), zwanego przez lud polski Godami, czas ich śpiewania wydłużono aż do 2 lutego, to jest do święta Matki Boskiej Gromnicznej. Atmosfera świąt Bożego Narodzenia, w połączeniu z siłą i urokiem tych pieśni, przełamuje wszelkie opory. I tak od wieków kolędy są nieodłącznym elementem naszej tradycji, a szczególnego wyrazu nabierają w wieczór wigilijny. Wśród nocnej ciszy słowa życzeń przeplatają się z przepięknymi, zwykle bardzo prostymi melodiami i słowami, łączącymi nasze myśli z najbliższymi nam osobami. I nie tylko z obecnymi, ale również z tymi, których nie ma wśród nas, a od których doznaliśmy wiele dobra, ciepła i serca, a także z tymi, dla których tradycyjnie zostawiliśmy miejsce przy wigilijnym stole. I tak dzieje się na polskiej ziemi od kilkuset lat.

Nazwa „kolęda” wywodzi się od łacińskiego słowa c a l e n d a e. Słowem tym starożytni Rzymianie oznaczali każdy pierwszy dzień miesiąca. Od 46 roku przed narodzeniem Chrystusa, to jest od czasu wprowadzenia kalendarza juliańskiego, szczególnie uroczyście obchodzono w Rzymie calendae styczniowe, poświęcone bóstwu Słońca, a zwiastujące nowy rok. Kościołowi rzymskiemu zależało prawdopodobnie na tym, by przenieść ten świąteczny i cywilny akcent na święta Bożego Narodzenia, z którymi starano się związać Nowy Rok. Warto w tym miejscu wspomnieć, że żyjący w Rzymie w VI wieku mnich benedyktyński Dionizy Mały obliczył, że Chrystus narodził się 25 grudnia od założenia miasta Rzymu; data ta upowszechniła się dając wraz z chrześcijaństwem początek nowej erze w dziejach ludzkości. Rzymskie zwyczaje zaczęły w VI i VII w. n.e. przenikać na Półwysep Bałkański, do Greków, potem do południowych Słowian, z czasem docierając na Ruś i do Polski.

Zwyczaj śpiewania kolęd na ziemi polskiej trwa od stuleci, lecz jego początków nie znamy. Narodziły się one zapewne w XIII wieku w środowisku franciszkanów, którzy wprowadzili zwyczaj wystawiania w kościele żłóbka albo szopki. Zapewne pierwszymi autorami śpiewów o narodzeniu Pańskim byli proboszczowie, kantorzy kościelni i organiści, którzy uczyli chłopców śpiewu w szkółkach parafialnych. Chłopcy ci śpiewali je później, kiedy towarzyszyli księdzu chodzącemu z gwiazdkową kolędą po domach parafian. I tak kolęda – od nazwy tej wizyty duszpasterskiej – zaczęła z czasem oznaczać także pieśni bożonarodzeniowe.

Ich ślady spotykamy już w misteriach i dialogach, jednak najstarsze polskie kolędy pochodzą z pierwszej połowy XV wieku. Rękopis z ich tekstami XV - wiecznymi nazywano je „rotułami”. Tak też tytułuje swoje wiersze o tematyce bożonarodzeniowej (Rotuły na narodzenie Syna Bożego) Kasper Miaskowski (ok. 1550 – 1622), urodzony w Smogorzewie pod Gostyniem. Pieśni bożonarodzeniowe miano kolęd otrzymały później, zapewne dopiero w XVII stuleciu.

Najstarsze kolędy, dzisiaj już nie śpiewane, są utworami anonimowymi, często przeróbkami z języka łacińskiego. Ich melodie były bardzo proste, wesołe, łatwo wpadające w ucho, naśladujące czasem ludowe kołysanki, a niekiedy poważne i dostojne. Pieśni te, z pierwotnego charakteru życzeń i powinszowań, przeradzały się stopniowo w pieśni o motywach ewangelicznych, opowiadając o boskiej i ludzkiej naturze Jezusa, jego niezwykłych narodzinach z dziewicy Maryi, podkreślając zarazem znaczenie tego faktu dla ludzkości. Oto kilka przykładów zapomnianych dziś kolęd o rodowodzie łacińskim. W pierwszej, pochodzącej z XIV wieku, a spolszczonej z łaciny śpiewano:

Dwie inne XIV – wieczne, spolszczono w wieku XVI. Pierwsza z nich – Puer natus in Betlejem – głosiła:

Bodaj najstarszą kolędą w języku polskim jest pieśń z roku 1424, rozpoczynająca się od słów:

Z początku XV wieku pochodzą także dwie inne zapomniane dzisiaj kolędy. Pierwsza głosi:

druga zaś oznajmia, że

Kolejne dwie z tego samego okresu rozpoczynały się słowami: Tako-ć Pan Bóg świat barzo umiłował... i Nuż my, dziatki zaśpiewajmy z weselem...Natomiast z roku 1522 pochodzi pierwodruk Nabożnej rozmowy Biernata z Panem Jezusem, rozpoczynający się od słów:

Z kolęd, które śpiewamy do dzisiaj, do najstarszych należą m. in. XVI - wieczna Anioł pasterzom mówił... (kolęda z XVI w., przekład z łacińskiego Angelus pastoribus), oraz kilka kolęd z XVII stulecia, m. in. W żłobie leży... Przybieżeli do Betlejem... Nowy Rok bieży... czy pochodząca z rękopisu klarysek Gdy śliczna Panna Syna kołysała... Rodowód XVIII – wieczny mają m. in.: Niepojęte dary... Jezus malusieńki... Lulajże Jezuniu... Ach, ubogi żłobie... Bóg się rodzi... Pasterze mili... Tryumfy Króla niebieskiego.

Zdecydowana większość tekstów kolędowych jest anonimowa, jednak z czasem poczęli je tworzyć znani poeci. Warto w tym miejscu wspomnieć przede wszystkim autora słów Pieśni o narodzeniu Pańskim, czyli najwspanialszej polskiej kolędy Bóg się rodzi, moc truchleje... – Franciszka Karpińskiego (1741 – 1825), znanego nam także jako twórcy innych pieśni religijnych - Kiedy ranne wstają zorze... i Wszystkie nasze dzienne sprawy... Inny poeta, zwany „lirnikiem mazowieckim” – Teofil Lenartowicz (1822 – 1893) – jest autorem kolędy Mizerna cicha, stajenka licha... Z kolei autorstwo słów W żłobie leży, któż pobieży... przypisywane jest słynnemu kaznodziei – Piotrowi Skardze (1536 – 1612), autorowi Kazań sejmowych i Żywotów świętych. Od przełomu XVI i XVII w. poczęły pojawiać się drukowane zbiory kolęd. Oprócz pieśni poważnych kolędowych, dozwolonych do śpiewania w kościołach, powstawać poczęły także pastorałki – pieśni wesołe, często nawet krotochwilne, przeznaczone do śpiewu w kręgu domowym. Większość z nich powstała w XVII i XVIII wieku, a przedstawione w nich wydarzenia dzieją się zwykle nie w dalekiej Palestynie, lecz w swojskim zimowym pejzażu. Stąd pastorałki są cennym źródłem wiadomości o życiu wsi w dawnej Polsce.

W zapisie nutowym z dawnych czasów zachowały się tylko nieliczne kolędy. Znajdują się one m. in. w tabulaturze Jana z Lublina (XVI w.) czy rękopiśmiennym Kancjonale staniąteckim z 1586 roku. Przekazywano je sobie przede wszystkim z pokolenia na pokolenie drogą ustną, co podobnie jak w przypadku utworów ludowych – prowadziło do rozmaitych przekształceń zarówno melodii jak i tekstów.

Polskie kolędy cechuje niezwykła swojskość oraz rodzime rytmy taneczne. Przeważa w nich melodia poloneza. Oto tylko kilka przykładów: Bóg się rodzi... (kompozytor nieznany), W żłobie leży... (melodia oparta ponoć na polonezie tańczonym na dworze króla Władysława IV), Dzisiaj w Betlejem... Bracia patrzcie jeno...W rytmie kujawiaka utrzymana jest kolęda Jezus malusieńki... natomiast w rytmie lirycznej kołysanki śpiewamy Lulajże Jezuniu... Melodia tej ostatniej zapadła głęboko w pamięci naszego wielkiego kompozytora Fryderyka Chopina, który targany tęsknotą do ziemi ojczystej jej melodię wykorzystał w drugiej części swego Scherza h – moll. W innych kolędach pobrzmiewają rytmy krakowiaka, skocznego mazurka, lirycznej dumki, a nawet tu i ówdzie zabłąkała się nuta... marsza, sarabandy czy menueta, które przeniknęły do tych pieśni z magnackich pałaców lub szlacheckich dworów.

Na szczególne podkreślenie zasługują kolędy o wydźwięku patriotycznym, powstałe w szczególnych okolicznościach historycznych XIX i XX wieków. Powstawały one m. in. w okresie powstań narodowych czy też w okresie II wojny światowej. Ale kolędy powstają także w czasach nam współczesnych i zarówno stare jak i nowe włączane są do repertuaru zespołów rozrywkowych lub gwiazd piosenki estradowej.

Z bogactwem i różnorodnością polskich kolęd konkurować może niewiele narodów. I chyba także z artystycznym ich wykonaniem. Mistrzostwo interpretacyjne naszych zespołów śpiewaczych, a zwłaszcza „Poznańskich Słowików” (czyli chóru Stefana Stuligrosza) czy „Mazowsza” i „Śląska” jest tak niepowtarzalne, że mieszkańcy wielu krajów zapraszają regularnie polskich wykonawców do swych świątyń lub na estrady koncertowe, by zachwycać się tymi wspaniałymi perełkami naszej wiary, tradycji i kultury.

Kolejne pokolenia Polaków wierne są od wieków zwyczajom przodków i pielęgnują kolędowanie. Śpiewane kolędy budzą w duszy każdego Polaka najmilsze wspomnienia i odtwarzają w pamięci pełne uroku obrazy z życia rodzinnego. Miał rację cytowany na wstępie poeta pisząc: