Wśród tegorocznych lektur wakacyjnych znalazł się w moim zasięgu nabyty jeszcze w kwietniu wybór poezji Alicji Rybałko, który jest, przynajmniej w tej chwili, ewenementem na naszym rynku wydawniczym. Jest to edycja dwujęzyczna poezji Alicji Rybałko, o niewyszukanym tytule „Eiléraščiai/Wiersze” (Vilnius 2003), której sprawcą stało się Wydawnictwo Związku Pisarzy Litwy.

Przyzwyczajono nas ostatnio do polsko-litewskich wydań dwujęzycznych, jednakże prezentowały one zazwyczaj, jak, na przykład, edycje „Baltos lankos”, dorobek pisarzy polskich tej rangi, co Czesław Miłosz, Wisława Szymborska czy Zbigniew Herbert. Tym razem otwieramy zaś dwujęzyczny wybór wierszy jeszcze do niedawna przedstawicielki współczesnej polskiej poezji na Litwie.

Alicja Rybałko jest jedną z najbardziej znanych i cenionych literatek rodzimego chowu, można byłoby ją nazwać taką naszą miejscową Szymborską czy, pod pewnymi względami, Pawlikowską-Jasnorzewską. Tym bardziej pocieszający jest fakt, że również odbiorcy litewskiemu stworzono okazję do szerszego zapoznania się z dorobkiem poetki. Przeważającej większości przekładów dokonał znany poeta litewski Vladas Braziunas, tłumaczami poszczególnych tekstów są także Jonas Jakštas, Rolandas Rastauskas, Vladas Šimkus. O randze twórczości Alicji Rybałko świadczy też fakt, że wybór opatrzył wstępem znany badacz, historyk, krytyk i teoretyk literatury, prof. Algis Kaléda.

Zresztą, o poezji Alicji pisali także liczni polscy znawcy przedmiotu: Stefan Melkowski i Tadeusz Bujnicki, Józef Fert i Wojciech J. Podgórski i wielu innych, dostrzegając w niej nietuzinkowe zjawisko nie tylko we współczesnej literaturze polskiej na Litwie. T. Bujnicki umieszcza dorobek Rybałko w bardzo dostojnym kontekście, stwierdzając, iż da się w nim odnaleźć „ślady różnych tradycji: nawiązania do Wisławy Szymborskiej i Juliana Tuwima, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i – być może – Stanisława Grochowiaka czy Tadeusza Nowaka”.

A. Kaléda, autor wstępu do wydania, o którym mowa, rozszerza tę listę powinowactw o nazwisko Mirona Białoszewskiego a nawet ks. Jana Twardowskiego, gdyż poetka „sakralną aurę roztacza nad zjawiskami życia codziennego”.

Nieszablonowe, godne uwagi fakty czy osoby automatycznie prowokują pytanie: „co zacz, kto go rodzi?”.

Przypomnijmy więc przy okazji, że A. Rybałko urodziła się 4 VII 1960 r. w Wilnie. Jest absolwentką Szkoły Średniej Nr 5 (dzisiaj – im. J. Lelewela) na Antokolu i Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie studiowała biologię. Uzyskała później stopień doktora nauk biomedycznych. Pracę zawodową w obranej dziedzinie podjęła w 1984 r. Przez dłuższy czas miała zatrudnienie w Centrum Genetyki Człowieka, współpracując sporadycznie z periodykami polskimi na Litwie, pisząc wiersze, rodzące się pod wpływem autentycznej potrzeby wewnętrznej. Jej pierwszą publikacją prasową był wiersz, zamieszczony w 1978 r. na łamach poczytnego w Polsce „Płomyka”. Niebawem, bo już w roku 1979, debiutowała w miejscowym „Czerwonym Sztandarze” (dziś: „Kurier Wileński”).

Obecnie jest znana jako autorka kilku tomików poetyckich, tłumaczka, zabiegająca, m. in., o kontynuację dialogu między literaturą polską i litewską, uwzględniająca także szerszy kontekst kulturowy.

Debiutancki tomik poetycki, wydany w 1990 r. w Warszawie, już przez swój tytuł „Wilno, ojczyzno moja”, zdradza związki z piękną, nie tylko dla literatury polskiej na Litwie, tradycją Mickiewiczowską. Już od samego początku zanosi się jednak na to, że poetka przejawia większe skłonności do poruszania problematyki egzystencjalnej. Nie wyrugowując ze świadomości tego, co najbardziej swojskie i rodzime, lepiej czuje się wtedy, kiedy tkwi w tematyce, zamykającej się w słynnej formule Terencjusza „Nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Tytuły kolejnych tomików zdają się potwierdzać przywiązanie poetki do ogólniejszego wymiaru doświadczeń.

W roku 1991 w Warszawie ukazuje się tomik „Opuszczam ten czas” i niebawem w Wilnie (nakładem Wydawnictwa Polskiego w Wilnie – „Magazyn Wileński”) – „Listy z Arki Noego”. Rok później, znowu w Warszawie, był wydany zbiorek „Będę musiała być prześliczna”, który zdominowały wiersze o dyskretnie zarysowanej tematyce kobiecej. Po nieco dłuższej przerwie, w roku 1995 w Krakowie, ujrzał światło dzienne tomik o wymownym tytule „Moim wierszem niech będzie milczenie”, który już w 1996 był wznowiony. Charakteryzując jego zawartość autor wstępu T. Bujnicki nie omieszkał zaznaczyć: „To nie tylko „egzotyka” poezji wileńskiej, to ważne zjawisko współczesnej polskiej poezji”.

W tym samym czasie poetka ujawniła się też w szerszym zakresie jako tłumaczka, wydając zbiorki poezji Marcelijusa Martinaitisa „Wiersze podobne do Litwy” (Sejny 1995) oraz Edith Södergran „Moje życie, moja śmierć, mój los” (Warszawa 1995). Ostatni jest przekładem z języka szwedzkiego i cenny o tyle, że przybliża naszemu odbiorcy poezję godnej uwagi modernistki.

Doświadczenia tłumacza, i nie tylko tłumacza, przydały się także przy opracowywaniu „Snu Mendoga”. Antologii literatury litewskiej lat dziewięćdziesiątych (Warszawa 2001). Nie ma potrzeby dowodzić ważności tego rodzaju edycji. Krzywdzące jest nieraz to, iż nie każdy rozumie, że selekcja i opracowywanie cudzych tekstów mogą się nieraz okazać bardziej trudne i czasochłonne niż tworzenie oryginalnych. Autorka nazwanego wyboru, akcentując „plusy” swojego dokonania, pisze, m. in.: „Praca nad antologią stała się dla mnie pięknym pretekstem do poznania wielu osób (…). Kontakty te prowadziły często od rozmów o literaturze do rozmów o życiu – a czyż cała literatura nie jest przede wszystkim pretekstem do takiej rozmowy?”.

A więc, literatura pretekstem do rozmów o życiu, te zaś i samo życie – pretekstem do zaistnienia literatury, czego dowodem jest także wydana w br. pozycja. Kontakty z niezbędnymi osobami, jak i w przypadku powstawania antologii, były nawiązywane głównie za pośrednictwem Internetu. Dowodem takiej łączności, przyotwierającym kuluary współpracy poetki i tłumacza V. Braziunasa, jest wzbogacający książkę załącznik, zawierający fragmenty internetowej korespondencji. Ta forma obcowania okazała się niezwykle przydatna, kiedy po zmianie stanu cywilnego w 1999 r. poetka zamieszkała w Niemczech (Münster). Ostatnie jej wiersze noszą już na sobie piętno tych nowych doświadczeń.

Szerszego odbiorcę interesuje najczęściej ta warstwa literatury, która, jak to ujęła Rybałko, jest „pretekstem” do rozmów o życiu. Tym właśnie kluczem otwierając drzwi do poezji jej samej znajdziemy w niej także coś, co poruszy miłośników „egzotyki” litewsko-wileńskiej. Po różnych tomikach (z wyjątkiem najbardziej wstrzemięźliwego pod tym względem zbiorku „Opuszczam ten czas”) porozrzucane są takie wiersze, jak „Wileński madrygał”, „Spacer w wietrzny dzień po Starówce”, „Poetyckie popołudnie pod pomnikiem Adama Mickiewicza”, „Złocone Wilno”, „To jeszcze Wilno” itp. Nawet z miniatur lirycznych (preferowany przez poetkę gatunek) wyłaniają się nieraz trafnie uchwycone osobliwości architektury, kultury i mentalności wileńskiej. Na „pięknie opakowane Miasto” składają się przecież tutaj nie tylko kościoły, najczęściej upersonifikowane (rozpowszechniony, notabene, chwyt w poezji międzywojennych regionalistów):

„(…) pomarszczone dłonie

świętej Anny.

I Kazimierz –

pusty jak dusza po ateizmie (…)”

(„Złocone Wilno”),ale także wkomponowane w pejzaż miasta pozostałości koligacji ze Wschodem, jak w wierszu o żartobliwo-lingwistycznym tytule „Zwierzyniec pół marcem, pół serio”:

uliczek dzisiaj tyle do Zakretu zbiegło? (…)”

Poezja autorki tych strof, ta o zabarwieniu regionalnym, ilustruje ogólniejszą prawidłowość, charakterystyczną nie od dzisiaj dla wielu twórców wileńskich. Patos ich wypowiedzi artystycznej praktycznie nigdy nie ogranicza się do opiewania zewnętrznych uroków pejzażu, rustykalnego czy urbanistycznego. Zarysowują się też zazwyczaj jakieś głęboko tkwiące kompleksy, jakieś niezabliźnione rany. Każda epoka, każdy czas: nie tylko czas zniewolenia, ale i czas wolności niesie ze sobą różnego rodzaju zagrożenia, niepokoje, wątpliwości. Małość, bieda, prostota rodzinnego regionu nie przekreśla jego czaru i powabu, nie zabija miłości do tego, co swojskie, o czym świadczy chociażby „Idąca”:

Daje znać o sobie też perspektywa, jaka się otwiera w nowych warunkach także przed naszą „małą ojczyzną”. Sygnalizuje ją, m. in., „Człowiek z zachodu”, wiersz o mocnym zacięciu ironicznym, bardzo, zresztą, charakterystycznym dla poezji Rybałko w ogóle:

Kreując lakoniczne obrazy poetyckie, zderzające mentalność człowieka wschodnio- i zachodnioeuropejskiego, Rybałko dochodzi pośrednio do tych samych wniosków, które są kwintesencją rozbudowanej książki eseistycznej, jaką jest „Rodzinna Europa” Czesława Miłosza: niezaprzeczalnym atutem mieszkańca Europy Wschodniej jest bogatszy bagaż doświadczeń wewnętrznych, duchowych.

Potwierdzeniem tej tezy jest także literatura, powstająca w danym regionie, w tym też poezja Alicji Rybałko, której nie jest obca pewna doza erudycyjności, zakotwiczenia w wysokiej kulturze śródziemnomorskiej, ponadczasowy dialog kultur. Poetka potrafi więc zadać „Parę pytań do Nike z Samotraki”, zderzać zbiorowe czy indywidualne doświadczenia współczesności z sytuacjami mitologicznymi (Syzyf, Orfeusz i Eurydyka) czy biblijnymi, czego świadkami byliśmy już w cytowanym powyżej wierszu.

Sięganie po te czy inne uniwersalne obrazy zaciera nieco prywatne znamiona poezji, jej indywidualny wymiar – w pozytywnym sensie.

Odbiorca przegląda się w tej poezji jak w lustrze, rozpoznaje w niej wiele własnych doznań. Czyż, na przykład, „Moja melancholia” nie jest także naszą melancholią? Niejeden też czytelnik odnajdzie zaczerpnięte z życia sytuacje, które mógłby opatrzyć aforystycznym niemal sformułowaniem z wiersza „Rok po ciężkim dniu”:

„(…) Tratowało mi oczy tyle różnych rzeczy –

Niejeden i niejednokrotnie zapytuje dzisiaj o to, co w tym samym wierszu poetka sformułowała następująco:

iść z szybkością stu spraw na godzinę? (…)”

Częstsza jest jednak sytuacja, kiedy we wnętrzu człowieka spotykają się zmienne, przeciwstawne nastroje. Korzystając z symboliki, niejednokrotnie zresztą, poetka mówi o sobie i o wielu z nas:

Przekazując najogólniejsze doświadczenia egzystencjalne poetka korzysta często z symboliki teatralnej: gra, tragedia, teatr, rampa, widz. Taka otoczka występuje zwłaszcza w wierszach, w całości opartych na porównaniu życia do teatru, jak, na przykład, „Curriculum vitae”, „Trzeci akt”, „Wielki teatr nieba”. Sam koncept nie jest nowy, ale wiersze nie tracą na świeżości. Powszedniość, szarość ludzkiej egzystencji, nieunikniona, bez wątpienia, przytłacza często rzeczy istotniejsze. Wrażliwsza istota jest właśnie od tego, żeby pamiętać o obu wymiarach:

Najczęściej nie mamy, niestety, czasu na „Wielki teatr nieba” – konkluduje poetka w wierszu o danym tytule:

Bardzo szkoda, że „Widzowie śpią lub chodzą nie podnosząc głowy”, że człowiekowi coraz mniej czasu zostaje na kontemplację, że coraz rzadziej nawiedzają go uczucia metafizyczne. A tymczasem, jak subtelnie napomina poetka już w innym wierszu:

Jeszcze w innym, znowu korzystając z teatralnego słownictwa, wręcz ostrzega:

W taki oto eufemistyczny sposób jest przywołana perspektywa ziemskiej egzystencji człowieka, która w dowolnej chwili może być przerwana. W innych tekstach poetka nie unika też nazywania rzeczy po imieniu („Śmierć”), czasem, pół żartem, pół serio, próbuje też przewidzieć los tego, co zostanie po nas na ziemi („Rzeczy”) bądź sposób naszego bytowania w zaświatach, doznając „Nostalgii na wyrost”:

Refleksja, jaka towarzyszy temu wierszowi, wpisuje się w już od dawna znaną dla literatury tradycję: motyw tęsknoty – z perspektywy niebieskiej – za wszystkim, co ziemskie.

Wróćmy więc do perspektywy ziemskiej, która dominuje, bez wątpienia, w poezji Rybałko i zaznaczmy przy okazji, że nieprzypadkowo bywa ona zestawiana z Marią Pawlikowską-Jasnorzewską. W twórczości naszej mistrzyni słowa także zdecydowanie przeważa miniatura liryczna o tematyce miłosnej, potraktowanej bez czułostkowości i zbytniego sentymentalizmu, trzeźwo i inteligentnie, w razie potrzeby – także z pewną dozą ironii.

W każdym z wydanych przez poetkę tomików znajdą się jakieś erotyki, jeden ze zbiorków – „Będę musiała być prześliczna” – jest zdominowany przez taką właśnie kobiecą tematykę. Tego rodzaju wiersze zawierają przebogatą gamę uczuć, charakterystycznych dla młodej kobiety: poczucie samotności, opuszczenia, ale także dumy, pragnienie szczęścia, które się widzi w poszukiwaniu jakiejś najbardziej pokrewnej duszy mężczyzny, świadomość gdzieś, przez kogoś już doznawanej rozkoszy odnalezienia. Smutek, tęsknota są wówczas wyolbrzymiane, udzielają się całemu otoczeniu, jak w „Utworze niedokończonym”:

Kiedy pojawia się wreszcie „on” (główny bohater tomiku „Będę musiała być prześliczna”), nie zapewnia to wcale wymarzonego niezmąconego szczęścia. Prawie wszystkie wiersze zbiorku poświęcone są „jemu”, nazywanemu właśnie tak, za pośrednictwem zaimka, eksponowanego już w samych tytułach wierszy: „kocham go więc”, „kiedy on przychodzi”, „on jest niewzruszony”. „On” jest ważny, nie można jednak twierdzić, że zasłania sobą wszystko. Rolę kobiety trzeba tu przecież pogodzić z rolą „Poetki”:

Pomimo licznych zapewnień rezygnacji z tworzenia wierszy czy wyrażania tęsknoty do zwyczajnego życia, zawartych, m. in., w utworach „Protest” („Już mnie więcej o wiersze nie proście…”), „Poety psalm pokorny”:

zwyczajnie spać, zwyczajnie milczeć. (…)”

czy „Moim wierszem niech będzie milczenie”, poetka nie może tego uczynić i, miejmy nadzieję, nie uczyni, gdyż w danym wypadku naprawdę zderzamy się z darem zesłanym przez Najwyższą Instancję.

Poetka wyraźnie ma tego świadomość. Proces tworzenia, wiersz, słowo nabiera tu jakby wartości sacrum, czego świadectwem są takie, na przykład, utwory autotematyczne, jak „***Weź mnie w opiekę, o słowo!” czy „Modlitewka”:

Zdaję sprawę z tego, że z wieloma wspomnianymi tekstami poetki odbiorca wileński zdążył już się oswoić, wiele z nich nawet polubić, do wielu zastosować własną interpretację. Zaglądając do wydanego w tym roku dwujęzycznego wyboru, ku wielkiej radości miłośników poezji, znajdujemy także teksty nowe. Tworzą one osobny, dość pokaźny w książce rozdział „Przyzwyczajać się do odlotu”.

Pomijając nieliczne w najnowszym zestawie wiersze o tematyce ogólnoegzystencjalnej („Ludzie”, „Inny”, „Wiersz o piątej nad ranem”, „Wiersz o poświęceniu”) czy nawet metafizycznej („Dusze które były nasze”, „Nasze babcie”) i autotematycznej („Jeszcze jeden poeta”, „Wiersz: marionetka, motyl…”) dałoby się wyodrębnić dwa dominujące nurty tematyczne. Jeden z nich, nieco obszerniejszy ilościowo, można opatrzyć mottem, wyjętym z tychże tekstów:

„Modlę się do Ciebie, Panie, wierszem,

A więc, miłość! Nabrała ona teraz bardziej realnych kształtów, chociaż, często u tej poetki, jest pretekstem do snucia ogólniejszych refleksji.

Obdarzenie uczuciem obcokrajowca wyzwoliło też drugi nurt tematyczny, nauczyło poetkę „przyzwyczajać się do odlotu”. Z perspektywy „odlotu” coraz bardziej korzystnie prezentuje się „mała ojczyzna”:

Rozwijając dany motyw Alicja Rybałko zahaczyła częściowo o poetykę Cz. Miłosza, o czym świadczą takie, na przykład, wiersze, jak: „W mojej ojczyźnie”, „W przejrzystym jeziorze pamięci” czy „Podróż na Litwę”.

Nawet w poetce o dość ironicznym, krytycznym spojrzeniu na rzeczywistość wyzwala się typowa w takich wypadkach skłonność do idealizowania wszystkiego, co swojskie i rodzime, co jest „W mojej ojczyźnie”:

Z rzadka pojawia się także nowa, dopiero oswajana przestrzeń niemiecka czy nowa sytuacja egzystencjalna. Nawet przy uświadomieniu charakterystycznej dla literatury dozy kreatywności, przekształcania, wyolbrzymiania faktów i odczuć przedstawiona jest dość ostro, jednoznacznie:

Wyższy poziom cywilizacji, komfort, wielobarwność, porządek nie są w stanie zastąpić pewnych obrzędów, przyzwyczajeń, uczuć, wszystkiego, z czym się zrosły dzieciństwo i młodość człowieka, stąd wątpliwości, pobrzmiewające w „Krótkim lamencie dla duszy zbłąkanej”:

Opuszczenie rodzinnych miejsc to jakby utrata korzeni, to oddzielenie się duszy od ciała, to poczucie braku zakotwiczenia, co, znowuż, tak dobrze znamy z twórczości Miłosza czy Konwickiego. Niezwykle udane jest to „A kysz!”, odsyłające w danym kontekście do „Dziadów” Mickiewicza.

Przed nami znowu wiązanka dobrych, mądrych, pięknych wierszy, ani zbyt prostych, ani zanadto wyszukanych, by zaciemniać sens wypowiedzi. Do tego już dawno przyzwyczaiła nas poetka. Już poprzednie jej wiersze zdradzają przecież wielkie wyczucie słowa, w całości oparte są nieraz na oryginalnych konceptach. Gdyby nie daty powstania, niełatwo czasem ustalić, które są wcześniejsze, które późniejsze. Świadectwem niech będzie powstały przed dwudziestoma laty „Sierpień”:

 Kolejny „bankiet lata” dobiegł końca, nie kończy się jednak „bankiet poezji” Alicji Rybałko, któremu nie zagrażają zmiany pór roku. Na tym ostatnim szczerze i uprzejmie radziłabym pozostać.