Ocalić i pamiętać

Kiedy w roku 2000 na Cmentarzu Za-służonych „Pęksowy Brzyzek” w Zakopanem odbywały się uroczystości związane z poświęceniem wzniesionej tam symbolicznej mogiły Bronisława Piłsudskiego (1866-1918), inicjatorzy tego przedsięwzięcia zastanawiali się nad kolejnym poświęconym mu trwałym znakiem pamięci. Zakopiańska mogiła była drugim tego typu znakiem, bowiem w roku 1991 w Jużno-Sachalińsku odsłonięto pomnik tego zesłańca i katorżnika, który na przekór wyrokowi sądu petersburskiego w 1887 roku stał się badaczem kultury tubylczych ludów wyspy Sachalin.

Ideały życiowe wyniesione z domu rodzinnego pozwoliły B. Piłsudskiemu stać się człowiekiem użytecznym nawet w ekstremalnych warunkach zesłania. Życia tam w przeświadczeniu, że dobroć raz dana powraca z nawiązką. Przypomnijmy, że bronił on ludów Sachalinu przed carskimi urzędnikami, bezwzględnymi kolonistami, przed demoralizacją i bezprawiem. Był częstokroć powiernikiem tych ludów, obrońcą wobec gubernatora Sachalinu i innych władz lokalnych. Za tę dobroć tubylcy przyjmowali go w swych domostwach, ufali mu i powierzali najskrytsze tajemnice związane z szamanizmem, kultem niedźwiedzia, zwyczajami i obyczajami.

W istocie wszystko to miało stałą formę uczestniczącej obserwacji, która po latach przynosiła obfity plon w formie opracowań dotyczących etnografii, religii oraz folkloru Ajnów, Niwchów i Oroków. Obecnie trwają trudne prace nad scalaniem tego dorobku i wydawane są „Dzieła Zebrane” B. Piłsudskiego.

Trudne życie B. Piłsudskiego doczekało też innych form utrwalenia. Oto np. na dalekim Sachalinie istnieje góra jego imienia, a w roku 2002 „Poczta Polska” w serii „Wielcy Polacy” wydała znaczek pocztowy z jego wizerunkiem oraz kopertę pierwszego dnia obiegu tej marki pocztowej. Nakładem piszącego ten tekst ukazały się cztery karty pocztowe/korespondencyjne z konterfektem B. Piłsudskiego. W roku 1998 staraniem Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego ukazała się książka pt. Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, pod red. niżej podpisanego dedykowana B. Piłsudskiemu w 80-tą rocznicę jego tragicznej śmierci w nurtach Sekwany. Książka ta w roku 2002 wydana została w Moskwie w języku rosyjskim i wzbudziła szerokie zainteresowanie czytelników w Rosji, od Kamczatki poprzez Sachalin, Władywostok, Jakucję, Irkuck aż po Moskwę. Ukazały się też pozytywne omówienia tego dzieła na łamach periodyków rosyjskich. Wspomnieć dodatkowo należy, że publikacja ta, to pierwsza w Rosji (tamtej dawnej i tej współczesnej) książka omawiająca wielokontekstowe związki polsko-syberyjskie.

W dniu 3 listopada 2003 roku odbyło się w Krakowie odsłonięcie poświęconej mu tablicy memoratywnej oraz sympozjum na temat życia i pracy tego niezwykłego człowieka. Organizatorami krakowskich uroczystości były: Polska Akademia Umiejętności, Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego, Towarzystwo Józefa Piłsudskiego, Związek Sybiraków i Szkoła Społeczna nr 1 im. Józefa Piłsudskiego w Krakowie.

To, że wspomniana tablica pamiątkowa poświęcona B. Piłsudskiemu znalazła się w gmachu Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie ma swoje merytoryczne uzasadnienie. Wiadomo bowiem, że już w roku 1903 B. Piłsudski wysłał z Sachalinu list do władz Akademii, w którym proponował współpracę z tą instytucją w zakresie zgromadzenia dla niej kolekcji etnograficznej odnoszącej się do zabytków kultury materialnej sachalińskich tubylców, a także uzupełnienia jej licznymi fotografiami oraz wałkami fonograficznymi z folklorem tamtejszych ludów. Propozycja ta nie została wówczas zrealizowana i dopiero później, gdy B. Piłsudski znalazł się w kraju, jego związki z Akademią przybrały kształt stałej współpracy.

W roku 1913 w ramach Akademii Umiejętności utworzono Komisję Etnograficzną. Kierowanie nią powierzono B. Piłsudskiemu. Było to jego pierwsze stałe zatrudnienie po powrocie z zesłania rokujące nadzieję na możliwość systematycznej pracy naukowej. Niestety, wybuch pierwszej wojny światowej zniweczył te nadzieje. B. Piłsudski opuścił Kraków i poprzez Wiedeń wyjechał do Szwajcarii, a potem do Francji. Na obczyźnie starał się pracować naukowo. Napisał wówczas niewielką rozprawkę o krzyżach na Litwie, będącą wyrazem jego tęsknoty za utraconą ziemią. Wyjeżdżając z Krakowa pozostawił przyjazne wspomnienia wśród wielu członków Polskiej Akademii Umiejętności. W zbiorach archiwalnych Akademii pozostała także część jego nie opracowanych materiałów etnograficznych i językowych oraz inne osobiste papiery. Z czasem, już po jego śmierci w 1918 roku, zbiory te powiększały się o nowe zespoły rękopiśmienne.

Uroczystość odsłonięcia tablicy oraz sesję naukową poprzedziła Msza św. za spokój duszy B. Piłsudskiego odprawiona w zabytkowym kościele pod wezwaniem św. Marka. W zadumie, skupieniu i z refleksją o przemijaniu uczestnicy tej Mszy św. wysłuchali homilii wygłoszonej przez o. Jerzego Pająka poświęconej rozważaniom o „wspólnocie żywych i umarłych”. Znalazły się w niej także wspomnienia o B. Piłsudskim i jego bracie Józefie, Marszałku, wskrzesicielu Ojczyzny po 125 latach zaborów.

Po Mszy św. w gmachu Polskiej Akademii Umiejętności zebranych powitał wiceprezes PAU prof. dr Jan Machnik, wyrażając w imieniu Prezydium Akademii słowa podziękowania za to, że wszyscy współorganizatorzy tych uroczystości jednogłośnie wyrazili zgodę, by tablica memoratywna znalazła się w siedzibie tej instytucji, zasłużonej dla polskiej nauki. Tablicę odsłonili krewni B. Piłsudskiego A. Kadenacówna (prawnuczka) i W. Kowalski, którego babcia była siostrą B. Piłsudskiego. Odsłonięcia dokonano w obecności przedstawicieli władz miejskich Krakowa, władz samorządowych, pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, przedstawicieli Wojska Polskiego oraz licznie zgromadzonej społeczności Krakowa.

Tablica z brązowo-czerwonego granitu „Multicolor-Red” ma wymiary 105x65 cm. Na tablicy znajduje się płaskorzeźba z wizerunkiem B. Piłsudskiego wykonana przez prof. Helenę Łyżwę z Krakowa oraz napis o treści:

Bronisław Piłsudski

Zułów 1866-1918 Paryż

Patriota, syberyjski

zesłaniec i uczony

sekretarz komisji

etnograficznej AU

współpracownik

komitetu narodowego

polskiego

brat pierwszego marszałka polski

a.d. – MMIII

Poświęcenia tablicy dokonał Jego Eminencja Ks. Kardynał Franciszek Macharski.

Gdy uroczystości związane z odsłonięciem tablicy dobiegły końca, ich uczestnicy zgromadzili się w Wielkiej Sali Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie rozpoczęła się sesja naukowa. Zanim wygłoszone zostały referaty odczytano listy, które nadesłano na ręce organizatorów. Wśród nich był list od córki Marszałka Józefa Piłsudskiego, Jadwigi Piłsudskiej-Jaraczewskiej, która wyraziła w nim zadowolenie z odsłonięcia tablicy memoratywnej, a nie mogąc przybyć na tę uroczystość podkreśliła, iż łączy się myślami z biorącymi w niej udział. Kolejny list organizatorzy otrzymali z Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Muzeum Niepodległości w Warszawie w obszernym liście adresowanym do Polskiej Akademii Umiejętności wyraziło serdeczne podziękowanie organizatorom krakowskich uroczystości i podkreśliło znaczący wkład B. Piłsudskiego w badania etnograficzne na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Nadszedł także list z dalekiego Sachalinu od dyrektora Instytutu Dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego, w którym napisano m.in., że: „pracownicy Instytutu Dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego w dniu odsłonięcia tablicy pamiątkowej, poświęconej temu wielkiemu uczonemu i humaniście, sławnemu synowi narodu polskiego Bronisławowi Piłsudskiemu, pochylają nisko głowy przed Jego światłą pamięcią”.

Podczas sympozjum badacze zajmujący się życiem i naukowym dziedzictwem B. Piłsudskiego (J. Kamocki, A. Kuczyński, A. Majewicz, J. Staszel), reprezentujący różne środowiska akademickie kraju, wygłosili cztery referaty. Tematyka referatów dotyczyła różnych aspektów skomplikowanej biografii B. Piłsudskiego oraz oceny dorobku naukowego i jego recepcji we współczesnej antropologii kulturowej. Krakowskie uroczystości godnie uczciły pamięć B. Piłsudskiego, a tablica memoratywna jest swoistą spłatą długu wobec tego, przez wielu zapomnianego, a zasłużonego etnografa i niezwykłego człowieka.