Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza

(Mickuńskie impresje)

Właściwie określenie „szwagier”, użyte w tytule, nie jest ścisłe. Pochodzi stąd, że u nas, w bardzo dawnych czasach, tzn. jeszcze przed r. 1914, nie używało się prawie słowa „kuzynka”, ale mówiło się: „siostra cioteczna”. Lud zaś w owe czasy nazywany „prostymi ludźmi” mawiał krótko: „siostra”, i już. Tak więc mąż nawet ciotecznej siostry wypadał szwagrem.

Złożyło się, iż ta córka rodzonej ciotki była nam zawsze najbliższa, bardziej od innych lubiana i kochana. Jasnowłosa, błękitnooka, o twarzy pociągłej, wyrosła później w piękną dziewczynę. Katarzyna; nie wymienię jej dosyć znanego w litewskim ruchu nazwiska, gdyż sprawia mi to przykrość. Za dziecinnych czasów nie znała Romusia Pilara, choć bywało to dzieciństwo o płot. W sferę bolszewicką musiał ją wciągnąć, oczywiście, niefortunny mąż mojej ciotki, a jej ojciec rodzony”. (Józef Mackiewicz „Mój szwagier – szef GPU”).

Ta córka rodzonej ciotki Józefa Mackiewicza nazywała się Kotryna alias Katre (a z polska – Katarzyna) Matulaitis. Myli się Józef Mackiewicz, iż „za dziecinnych czasów nie znała Romusia Pilara”. Znali się z sobą, właśnie z dzieciństwa, o czym zaświadczają wspomnienia matki Katre, Wilhelminy z Mackiewiczów, rodzonej ciotki Józefa Mackiewicza. Były to, prawda, spotkania krótkotrwałe, sporadyczne, ale wystarczające dla zawarcia dziecięcej przyjaźni. Bo ten „niefortunny mąż” Wilhelminy a ojciec swej najstarszej córki, Katarzyny, doktor Stasys Matulaitis, rzadko gdzie zagrzewał na dłużej miejsca. Ale w czasach, gdy jego dwie starsze córki podrastały, w Wilnie bywał, przemieszkiwał i wizyty Mackiewiczom składał (acz jako ostry lewicowiec nie był przez tę rodzinę lubiany, niemniej – jakoś tam jednak tolerowany). A Romuś Pilar mieszkał naonczas autentycznie o płot od domu Mackiewiczów, do których często zaglądał.

A jednak... W jaki sposób ten „niefortunny mąż”, Stasys Matulaitis, w rodzinę Mackiewiczów się wpisał. Właśnie – wpisał, bo nie wżenił, bo... Ale – po kolei.

Litwin z krwi i kości, syn zamożnego gospodarza z Suwalszczyzny, już jako dorastający chłopiec, uczył się pod rodzinną wiejską strzechą nie tylko pacierzy – pod przymusem matki, ale i abecadła swoiście rozumianego socjalizmu. Ten rodzaj nauki pobierał już po trosze samodzielnie, po trosze... z wierszy Marii Konopnickiej. Taki na przykład Jaś, który „nie doczekał”, musiał go wzruszać do łez. W ciasnym rodzinnym światku, w relacji: ojciec – służba, najemni robotnicy, w miarę jak do wsi litewskiej wsączały się pierwsze zwiastuny kapitalizmu, mały Matulaitis ze szczerym dziecięcym zdumieniem postrzegać oto zaczął, jak pod ich dachem rodzą się i kwitną rażące oznaki nierówności społecznej. „Wcześniej wszyscy jadaliśmy przy wspólnym stole – rodzice i my, dzieci, oraz służba. Służba – w jednym rogu stołu, my – w drugim, ale jedzenie było dla wszystkich jednakowe. Potem już było inaczej: służba jadała osobno i – zauważyłem – gorsze jedzenie” (napisze później w swoich wspomnieniach). Tego wystarczyło, by powziął twardą decyzję „z tą nierównością” walczyć. Kropli do oliwy doleje „przykład” wiejskiego księdza, któremu składało się „ofiary” pod postacią kur, jajek, masła i in. W szkole, a potem w gimnazjum, będzie już jednym z nielicznych nieprzejednanych „bojowników walczących o wolność, równość i braterstwo”. Ostatecznie w ramiona lewicującego socjalizmu rzucą go studia w Moskwie na tamtejszym Uniwersytecie. Po uzyskaniu dyplomu wróci na Litwę, gdzie będzie się zajmował praktyką lekarską – z profesjonalnego obowiązku, oraz przemycaniem, kolportowaniem zakazanej prasy, literatury – tę robotę będzie już wykonywał z gorącą pasją, traktując ją jako godną prawdziwego mężczyzny, bo z narażeniem się na liczne niebezpieczeństwa. Niebawem odkryje w sobie uzdolnienia publicystyczne, pisarskie, zdopingowane stosowną do jego zainteresowań tematyką: antycarską, antyklerykalną, patriotycznie–narodową (o barwach litewskich – naturalnie).

Był już dobrze zaprawionym konspiratorem, a jednak wpadł. Wyrok (nawet stosunkowo łagodny: mógł sobie wybrać na własne życzenie, „gdzie, w jakim mieście gospodin doktor Matulaitis chciałby odbywać karę wolnowo posielenija) wprawił go w poważny kłopot. „Jechać samemu w obce strony? Jakoś nieswojo. Przydałby się jakiś przyjaciel. Ale – kto?”

Wpadł na genialny pomysł. Żona! Właśnie, na gwałt jest potrzebna żona. Do tej pory nie myślał o ożenku. Założyć rodzinę? Nie! To by stanowiło poważny problem, przeszkodę na rzecz pracy w konspiracji, wszelkich działań społecznych, walki. Ale w obecnej sytuacji... nie było innego wyjścia.

Na wolnoje posielenije (skazany został na trzy lata) wybrał Petersburg. Był pewny, że do stolicy imperium go nie wypuszczą. Ale wypuścili. Wyjechał. Po dwóch miesiącach doszedł do przekonania, że nie znajdzie tu pracy w swoim zawodzie. Zgłosił się do resortowego departamentu, gdzie go poinformowano, że jest wolna posada lekarza w jednej z wiosek astrachańskiej guberni. Zdecydował się. Z Petersburga napisał list do swej dawnej znajomej, o której był już nawet zapomniał. (W swoich wspomnieniach nazywa ją Żółtą Panienką). List był krótki, z rzeczową ofertą: proponuje jej małżeństwo, ale pod warunkiem, że ona, jego wybranka (nie serca chyba, ale rozsądku) zgodzi się odbyć razem z nim karę wolnowo posielenija w głębokiej Rosji i że w ich rodzinie będą rozmawiali z sobą wyłącznie po litewsku.

Na odpowiedź z Wilna nie musiał długo czekać. Żółta Panienka zgadzała się na wszystkie warunki. Ślub wzięli w kościele pw. św. Stanisława, ślubu udzielił ks. Jonas Maczulis, onże poeta litewski Maironis. (Do tego kościelnego ślubu Stasys Matulaitis oficjalnie nigdy się nie przyznał).

Tak to Żółta Panienka, Wilhelmina Mackiewiczówna (siostra ojca Józefa Mackiewicza) została w Roku Pańskim 1898 panią Matulaitis. „Kochała go, był jej ideałem” – mówi dziś wnuczka Wilhelminy.

Po długiej podróży (koleją i statkiem) dotarli w końcu do „swego punktu”, wioski Sasykol w guberni astrachańskiej. Tam świeżo upieczony małżonek zabrał się przede wszystkim do wychowywania (w odpowiednim duchu) swojej nieuświadomionej klasowo połowicy. „Według przygotowanego planu zacząłem kształcić moją żonę, poszerzać jej wąski horyzont, czytać książki, broszury. Takoż obcowałem z miejscową ludnością, której w miarę moich możliwości udzielałem pomocy lekarskiej” (napisze w swych wspomnieniach). Rychło jednak się przekonał, że na dłuższą metę tu nie wytrzyma. Nie odpowiadały mu warunki klimatyczne, nie znosił upałów. Po paru miesiącach przenieśli się do Syktywkaru, gdzie, jak pisze „i klimat był znośny, i żywność tańsza, i warunki materialne o wiele lepsze, pensja była tu trzykrotnie większa”.

Szybko nauczył się języka Komiaków, przez co zyskał ich sympatię i uznanie. Leczył tubylców, „kształcił” żonę i wysychał z tęsknoty za pracą konspiratorską na rzecz budowy lepszego jutra. Zimą ratunkiem na nudy były wypady narciarskie.

Tam to urodziły się ich dwie córki – Kotryna (imię nadane na cześć matki Stasysa Matulaitisa) – 5 stycznia 1900, oraz Aldona – 17 stycznia 1901. Ta starsza – Kotryna, Katre (Katarzyna) zostanie później żoną Romana Pilara.

Jesienią 1901, po wygaszeniu terminu zesłania, Stasys Matulaitis wyjechał do Petersburga, gdzie powziął decyzję podkształcenia się w zawodzie. Na praktykę trafił do wziętego profesora oftalmologa Kostenicza, który po pewnym czasie zaproponował mu stały etat jako swego asystenta. Mógł zrobić dobrą karierę lekarską, z czasem zostać nawet profesorem. Podziękował, odmówił. Z prostej przyczyny: palił się do walki „o wyzwolenie ludu spod ucisku”. Oczywiście nie rosyjskiego ludu, bo ciągotki z serii internacjonalistycznych jakoś nigdy go nie nawiedzały. Razem z rodziną wrócił na Litwę.

...5 stycznia 1919. Dzień urodzin Katarzyny Matulaitisówny. Skończyła dziewiętnaście lat... Uroczystość rodzinna? Skądże... 5 stycznia 1919 krasnoarmiejcy wkroczyli do Wilna. W odczuciu doktora Matulaitisa i jego dwóch starszych córek, było to święto nad świętami. Jedna z tych córek, młodsza – Aldona – przed paroma dniami walczyła z bronią w ręku z polskimi legionistami. Komuniści czynili przygotowania do pogrzebu męczenników rewolucji, pięciu samobójców walczących w obronie siedziby komunistów przy ul. Wroniej 5. Niedoszły lokator pozaziemskich światów, Roman Pilar leżał w szpitalu. Odwiedzały go kolejno: Katarzyna (Katre), jej najmłodsza siostra Laima Wilhelmina (dwuimienna, urodzona już na Litwie) oraz ich matka Wilhelmina Matulaitisowa (ciotka Józefa Mackiewicza). „Nosiłyśmy mu [Romanowi Pilarowi] obiady. Katrute prosiła mnie, żebym o sytuacji Pilara powiadomiła jego rodziców, co też uczyniłam” – napisze w swym pamiętniku Wilhelmina Matulaitisowa. W lutym tegoż roku odnotuje: „Romuald” [pseudonim partyjny Romana Pilara] po wyjściu ze szpitala, przyszedł do nas. Żyw i zdrów, ale jedną rękę miał obezwładnioną. Chciał się zobaczyć z Katrute, ale nie było jej w domu. Poczęstowałam go blinami”. Wcześniej Wilhelmina napisze: „Nie wiedziałam, gdzie się podziała Aldona [młodsza córka]. Później się dowiedziałam, że po tych walkach, uciekła ona z Wilna razem z innymi komsomolcami. Katrute także gdzieś zginęła. Po dwóch dniach oczekiwań udałam się na poszukiwania. Katrute, oraz razem z nią Annę Wołłowiczównę, znalazłam u stroiciela fortepianów Astyka [Ościka?], w domu przy ulicy Mostowej. Anna Wołłowiczówna przyszła do nas na noc, Katrute poszła do Huszczów (Nikodemski zaułek 8) [...] Katrute miała przy sobie fotografię Romana Pilara, schowała ją pod siodełkiem roweru i odjechała.”

W święta wielkanocne 1919 polskie oddziały wojskowe pod wodzą generała Rydza-Śmigłego wkroczyły do Wilna. Garstka wiernych swej partii komunistów, razem z Romanem Pilarem, pozostała w mieście. Zeszli do podziemia. W początkach maja polskie władze aresztowały najbardziej gorliwych „krasnych”, wśród nich – także Romana Pilara. Osadzono ich w więzieniu na Łukiszkach. Pozostali na wolności komuniści oraz ich sympatycy organizują pomoc uwięzionym towarzyszom. W tej akcji aktywny udział bierze towarzysz doktor Stasys Matulaitis, sekunduje mu w tych działaniach żona Wilhelmina. Z partyjnych pieniędzy zakupują odzież, żywność, przekazują więźniom mamonę, wspierają ich pozostające na wolności rodziny. Bogate paczki wędrują na Łukiszki, zbyt bogate, by nie miały zainteresować władze więzienne. Pogłoski, że komuniści rozdają pieniądze ofiarom rewolucji oraz ich rodzinom, lotem błyskawicy obiegają Wilno. W ślad za zięciem (już chyba w tym czasie Romuś był zięciem) wędruje do więzienia Stasys Matulaitis. Dzielna żona Wilhelmina nie opuszcza rąk. Czyni starania o uwolnienie męża i równocześnie nadal organizuje przesyłki dla więźniów. (Nie mogę tu pominąć smakowitego opisu z jej notatek-pamiętników: Pewnego razu przyszedł polski żandarm z nahajką. Odgrażał się – dlaczego nie dałam zasiłku jego matce. To był brat Kobaka, bolszewika zastrzelonego na moście).

Interesujące są zapiski-wspominki z tego okresu doktora Stasysa Matulaitisa.

W Wilnie pozostali były komisarz oświaty V. Birżyszka i szef zarządu do spraw komisarzy Vladas Pożela. Ci dwaj wysłali do dowódcy wojska polskiego swoje karty wizytowe, ze wskazaniem swoich adresów oraz z załączonymi informacjami, jakie pełnili oni funkcje w bolszewickim aparacie partyjnym. Zostali oni [Birżyszka i Pożela] aresztowani, ale już niedługo z aresztu zwolnieni.

Nastrój miałem pod psem. Zadręczały mnie ciężkie myśli. Nieustannie krążyłem po celi i nieprzerwanie paliłem machorkę. Po nocach śniły mi się koszmarne sny. Jednego z nich nie zapomnę do końca życia. Oto jakby rozwierają się drzwi celi i pojawia się w nich moja młodsza córka Aldona, która na ochotnika poszła do armii [czerwonej]. Aldona zbliża się do mnie, pochyla nade mną i mnie całuje, a ja czuję, że jej usta są zimne. Dotykam jej czoła, nosa – zimne. Pytam ją: „Aldonuś, to ty?”. A ona milczy, nie odpowiada, wstaje i powoli odchodzi.

Parę dni po tym jak opuściłem więzienie, zgłosił się do mnie towarzysz Naujokaitis [Kazimieras, Kazys Naujokaitis alias Kazimierz Nowicki, młody lekarz, „krasnyj”, współpracownik Romana Pilara – uw. A.A.B.] i w imieniu Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Litwy zaproponował mi pracę w charakterze politycznego pełnomocnika Czerwonego Krzyża w Wilnie. Moim zadaniem było – znowu – dostarczanie uwięzionym towarzyszom odzieży i żywności oraz wypłacanie ich rodzinom miesięcznych zasiłków.

A więc znowu pchać się do więzienia, i tym razem już bez żadnej nadziei na rychłe jego opuszczenie? Nie było innego wyjścia jak uciekać z Wilna. Ale jak i dokąd? Przedrzeć się przez front bolszewicki nie dałoby rady. Zdecydowałem się na inny wariant: przedostać się przez polsko–litewską linię demarkacyjną. Tu miałem większe możliwości. W Wilnie mieszkała razem z dziećmi żona adwokata Jonasa Wilejszysa [zdecydowanego prawicowca – uw. A.A.B.], ale pod Widzeniszkami, tuż przy polsko-litewskiej linii demarkacyjnej, miała swój dwór. Stamtąd, dworscy ludzie często przywozili Wilejszysom do Wilna nabiał, mięso, warzywa. Uradziliśmy z Wilejszysową, że ich woźnica zawiezie mnie z Wilna do tego dworu, a już stamtąd nie będę miał większych problemów z pokonaniem linii demarkacyjnej.

Potem doktor Stasys Matulaitis znowu trafi do więzienia. Stanie się to już „u swoich”, w Kownie. Daruję dziś sobie ten dosyć pikantny opis, odłożę go na „za innym razem”. Wracam do notatek-wspominków jego żony – Wilhelminy z Mackiewiczów Matulaitisowej.

Po tym jak osadzono w więzieniu Pilara, Katrute była zmuszona się ukrywać. Po ucieczce mego męża z Wilna, zostałam razem z synem aresztowana i uwięziona na Łukiszkach. Wsypał nas narzeczony Heleny Okuliczówny – Drozd. Nasza najmłodsza córka, Laima, przeniosła się do domu doktora Andrzeja Domaszewicza, gdzie pozostawała pod opieką naszej służącej Ewy.

...Odwiedziła mnie moja bratowa, Maria Mackiewiczowa z Pietraszkiewiczów [matka Józefa Mackiewicza – uw. A.A.B.]; pytała, czy mam życzenie jechać do Poznania, bo właśnie tam chcą mnie wysłać.

Z wyżej cytowanych fragmentów wspomnień Stasysa Matulaitisa odnosi się wrażenie, że polskie władze administracyjne, policyjne, wywiadowcze, więzienne, po wkroczeniu do Wilna w 1919 i ujęciu najbardziej aktywnych i podejrzanych komunistów, zachowywały się wobec nich niemal z anielską tolerancją. Czy wobec wszystkich? Wydaje się, że pan doktor Stasys Matulaitis stanowił tu jednak jakiś zagadkowy wyjątek.

We wspomnieniach Matulaitisa jest mnóstwo niedomówień, niedookreśloności. Starannie są one wyprane z prywatności. Np. nigdzie nie pisze, on o tym, kim była jego żona, nawet ani razu nie wymienia jej imienia. Żółta Panienka. Dlaczego żółta? Bo była blondynką – i tyle. Że była Polką, że z powstańczej rodziny – o tym ani słowa.

We wspomnieniach Matulaitisa „coś” budzi wątpliwość w temacie jego zwolnienia ze szpitala (dokładniej – z miejskiej lecznicy, gdzie, jak pisze, spokojnie wylegiwał się sobie przez dwa tygodnie). Żółta Panienka zgłasza się do Komitetu Litewskiego, do prezesa Birżyszki. Birżyszka kontaktuje się z polskim śledczym (sam w tym czasie będąc niepewnym własnego losu) i doktor Matulaitis szczęśliwie wyfruwa na wolność. Czy jedynie z łaski śledczego? A może jednak z cichego, zdalnie sterowanego „błogosławieństwa”... Józefa Piłsudskiego? Stary znajomy staremu znajomemu nie zechciałby okazać drobnej (ostatecznie) pomocy? W ramach rewanżu (zresztą).

Skąd ta „stara”znajomość, te dziwne związki?

A było tak. W 1895 Stasys Matulaitis pracował jako lekarz w Wołkowysku, blisko granicy pruskiej. Bardzo mu ten Wołkowysk pod wieloma względami odpowiadał. Miał tu doskonałe możliwości w przemycaniu własnych rękopisów o „niebezpiecznej politycznie” treści – w jedną stronę, a z powrotem – w przemycaniu korespondencji, literatury o socjalistycznym zabarwieniu. Sam naturalnie nie dałby rady, więc szukał do tego odpowiednich pomocników. Bystrym okiem wyłowił dwóch Tatarów, urzędników, którzy, jak potem napisze, bardzo mu w tej robocie pomogli. Jeden z nich to Józef Wilczyński, syn generała Wilczyńskiego sprawującego dozór nad brygadą ochrony granicy guberni suwalskiej.

Józef Wilczyński pełnił służbę jako celnik w Kibartach. Szybko przypadli sobie do serca. „Z jego pomocą nawiązałem kontakty z zagranicą, dysponował on [Józef Wilczyński] nieograniczonymi możliwościami w przemycaniu wte i wewte literatury i korespondencji” – napisze Matulaitis w swych wspominkach.

Jeszcze jeden Tatar to krewny Wilczyńskiego, Aleksander Sulkiewicz, prawa ręka Józefa Piłsudskiego. O nim Matulaitis napisze: „Sulkiewicz był gorącym działaczem polskiej partii socjalistycznej (PPS). Pełnił on służbę w Nowym Mieście jako celnik. Jego służbowym obowiązkiem było tropienie kontrabandzistów przemycających nielegalną literaturę. Sulkiewicz pracował tam po to, by sam mógł przemycać literaturę, korespondencję pepesowską. Moje z nim stosunki były bardzo dobre, toteż chętnie on mi pomagał w kontaktach z zagranicą”. W ramach przyjaźni i pomocy wzajemnej. Bo i ja także – pisze dalej Stasys Matulaitis – za wyświadczone mi usługi, służyłem nieraz pomocą dla PPS. Chętnie udzielił jej takoż Józefowi Piłsudskiemu.

Na tematy polityczne z Piłsudskim nie rozmawiałem. [Czyżby? – uw. A.A.B.] Ale zapytałem go, co on sądzi o losie Wilna. „Wilno powinno być nasze” – odciął krótko. Nie uważałem za stosowne podejmować z nim dyskusji w tym temacie.

Tyle o tej pomocy wzajemnej w czasach carskich napisze Stasys Matulaitis. Czy obecnie, w roku 1919, będąc w tym „naszym – nie naszym” (w jego przypadku) Wilnie uwięzionym na Łukiszkach, „leczonym” w szpitalu miejskim, nie wpadłby doktor Matulaitis na pomysł, by zwrócić się o pomoc do swego dawnego znajomego? Wolno przypuszczać, że mógł...

Takim przyszły Żelazny Feliks jawił się w oczach doktora Stasysa Matulaitisa w roku 1896, w którym powstała partia litewskich esdeków.

Stasys Matulaitis pisze, że głównymi założycielami tej partii byli Andrzej Domaszewicz (alias Andrius Domaszewiczius) oraz Alfons Morawski. Pierwsze skrzypce w tej działalności grał rzekomo Andrzej Domaszewicz, lekarz z zawodu (z „tych” laudańskich, przyjechał do Wilna w 1893). W tym miejscu Matulaitis wydaje się mylić, bowiem przed Domaszewiczem i Morawskim byli ludzie inni, wcześniejsi, ale o tym potem.

Doktor Stasys Matulaitis, który naonczas rzadko w Wilnie przebywał (na dłuższy czas zamieszkał tu od 1906 r.), z braku rozeznania, z rozbrajającą naiwnością opisuje w swych wspomnieniach spotkanie litewskich esdeków w 1896 w Wilnie, w domu doktora Andrzeja Domaszewicza, na którym był także młody Feliks Dzierżyński.

Zapadł mi szczególnie w pamięć młody siedemnastoletni młodzieniec F. Dzierżyński [Dzierżyński naonczas miał dziewiętnaście lat – uw. A.A.B.], który dopiero co opuścił siódmą klasę gimnazjum [ósmą – uw. A.A.B.]. Dzierżyński wyglądał na młodziana bardzo skromnego i nieśmiałego; już naonczas był on aktywnym uczestnikiem działalności socjaldemokratycznej.

Stasys Matulaitis nie pisze, w jakich to okolicznościach ów „młodzian skromny i nieśmiały” opuścił ostatnią klasę gimnazjum. Nie pisze także (jak już wspomniałam wyżej), kto przed Domaszewiczem i Morawskim wniósł do Wilna „pochodnię socjalizmu”.

Feliks Dzierżyński był zmuszony do opuszczenia gimnazjum w marcu 1896, bo jako „skromny, nieśmiały młodzian” uderzył w twarz nauczyciela języka rosyjskiego, Mazikowa – za to, że Mazikow udzielił nagany jednemu z uczniów za używanie „sobaczego języka” (czyli polskiego).

Konflikt Dzierżyńskiego z administracją gimnazjum urastał już zresztą od dłuższego czasu. Świadczą o tym późniejsze meldunki szefa wileńskiej żandarmerii:

„Dzierżyński, uczęszczając do gimnazjum, zwrócił na siebie uwagę dyrekcji, ponieważ widziała, że jest on niezadowolony z istniejącego porządku, czemu dawał wyraz, i jakkolwiek czynił to w formie, która nie dawała podstaw do usunięcia go ze szkoły, niemniej jednak dyrekcja gimnazjum nie mogła brać na siebie odpowiedzialności za wydanie mu świadectwa dojrzałości, w wyniku czego zmuszony był opuścić szkołę; jego dwaj starsi bracia są również politycznie podejrzani.” O mordobiciu – nie ma ani słowa. Widocznie tego faktu administracja gimnazjum nie chciała wywlekać na światło dzienne. Ale pisze o tym w swych wspomnieniach rodzeństwo Feliksa – siostra Aldona i brat Ignacy. Ujmują to tak: „[...] po zajściu z najbardziej znienawidzonym nauczycielem Mazikowem, występuje [Feliks] z ósmej klasy”. (Szczegół ciekawy: te wspomnienia rodzeństwa Feliksa nigdy nie były dopuszczone do oficjalnej publikacji – ani w czasach PRL–u, ani później; dostały się one w naszych czasach do rąk prof. Jerzego S. Łątki, o czym wspomina on w swym „Krwawym Apostole”).

Pisze Stasys Matulaitis:

Jeszcze w 1895 roku robił on [Feliks Dzierżyński] w Wilnie socjalistyczną robotę, organizował robotników do walki o wolność i wyzwolenie spod ucisku kapitalizmu.

W 1895 roku jest z Felkiem trochę inaczej. Jako gimnazjalista zostaje on członkiem kółka o zabarwieniu socjaldemokratycznym i zbliża się do grona – nie do Domaszewicza i Morawskiego, ale Bronisława Wesołowskiego, jednego z założycieli partii SD Litwy.

Pisze znawca przedmiotu, Jerzy S. Łątka: „Wszystko wskazuje na to, że początkowo więź Dzierżyńskiego z socjaldemokracją była dosyć słaba. Z zachowanych listów do rodziny wynika, że jeszcze przez cały 1895 rok kontynuował on katolickie tradycje, ponadto, że jesienią tego roku przechodził bardzo głęboki kryzys psychiczny, spowodowany lub pogłębiony poważną chorobą matki”.

W 1895 roku nie walka o wyzwolenie spod ucisku kapitalizmu zaprzątały umysł i serce młodego Felka, ale przede wszystkim stan zdrowia ukochanej matki. 3 października 1895 Feliks pisze do siostry:

„Gdy ja wyjeżdżałem, prosiłem, by pobłogosławiła, spełniła mą prośbę. Mam gorącą nadzieję, że Mama za jaki miesiąc, w każdym razie na BN. [Boże Narodzenie] zbierzemy się wszyscy by przełamać z Nią opłatek. Ach jaka to będzie radosna chwila”.

Dalsza treść listu (jak zauważy Jerzy S. Łątka) potwierdza, że faktycznie Dzierżyński w tym czasie poszukiwał swego miejsca w świecie. Generalnie, jest to zadziwiające wyznanie:

„Tak, żeby nie Mama, żeby nie miłość do niej, to człowiek formalnie nie widziałby przyjemności, ba, potrzeby w życiu. Jak ja chciałbym, żeby mnie nikt nie kochał, żeby strata mnie dla nikogo nie była bolesną, wtenczas zupełnie mógłbym sobą rozporządzać... ale co tam – głupstwo”.

Następują z kolei rozważania osiemnastolatka o śmierci i sensie życia:

„Śmierć jest zbawicielką [nieczytelne słowo], więc trochę wcześniej, trochę później to jedno i to samo bo rzeczywiście w samym życiu nie ma najmniejszego sensu; człowiek pije, płodzi się, a po co, a na co to wszystko, żeby dzieci umiłowały swych rodziców, a skutek tego zachowania potem cierpieli. Nie, takiego życia ja nie chcę, ale cóż zrobić, co pomoże moje „nie chcę” kiedy już żyję. No ale dosyć tego bo zapewne myślicie, że zwariowałem”.

Następny zachowany, bardzo krótki list (komentuje go Jerzy S. Łątka) napisany jest dużymi, roztrzęsionymi literami; pisał go Dzierżyński w chwili jakiegoś wyjątkowo silnego stresu:

„O Mamie zapewne wszystko wiecie z listu Stasia [brata]. Da Pan Bóg i nasza kochana Matuś będzie się dobrze miała”.

Dalej z treści listu wynika, że już wtedy miał poważne problemy w gimnazjum. List kończy się słowami: „ale jakkolwiek to będzie jestem roznerwowany więc nie mogę pisać więcej”.

W gimnazjum uczył się dobrze. Po ojcu odziedziczył uzdolnienia do matematyki i fizyki. Gorzej szło mu z językiem rosyjskim. Na skutek niedostatecznego opanowania rosyjskiego, nie otrzymał promocji z pierwszej do drugiej klasy. Był dobrym kolegą, towarzyskim, solidarnym, wrażliwym na krzywdy i niesprawiedliwość. Nie cierpiał obłudy, zakłamania, poniżeń, musztry, jakie panowały w gimnazjum.

Zanim młody Feliks Dzierżyński uległ socjalistycznemu trendowi, przeszedł przez etap konspiracji patriotyczno-religijnej. Pisze Jerzy S. Łątka:

„W latach 1893-1894 szeroki zasięg uzyskało, grupując prawie całą młodzież gimnazjalną Wilna, uczniowskie samokształceniowe kółko „Serce Jezusowe” prowadzone przez Romualda Maleckiego i Józefa Baranowicza, które propagowało „studiowanie polskiej literatury i historii”. Sowieccy biografowie – powołując się – na napisaną przez Dzierżyńskiego dla potrzeb partii – autobiografię, uważają, ze wtedy właśnie Feliks „z gromadką innych” przysiągł „walczyć z tym złem do ostatniego tchu”, ale nie precyzują jakiej proweniencji była ta „gromadka”. Polscy biografowie przyszłego rewolucjonisty (Jan Sobczak, Jerzy Ochmański) nie ukrywają, że brał on aktywny udział w życiu właśnie kółka „Serce Jezusowe” i najprawdopodobniej właśnie z członkami organizacji przysięgał „do ostatniego tchu” walczyć o lepsze jutro świata. Przysięgali oni, jak na romantyków przystało, w odpowiedniej scenerii na górze Giedymina”.

Kółkiem „Serce Jezusowe” żywo zainteresował się Stanisław Trusiewicz („Okularnik”), działacz rodzącej się partii socjaldemokratycznej na Litwie.

„Okularnik” pojawił się w Wilnie w 1892 roku (a więc o rok wcześniej przed doktorem Andrzejem Domaszewiczem). Przybył tu z konkretnym celem – zorganizowania w Wilnie partii marksistowskiej. To właśnie z jego inspiracji zaczęły tu rosnąć, niczym grzyby po deszczu, kółka socjalistyczne, których członkowie prowadzili dyskusje z uczestnikami „Serca Jezusowego”. Feliks Dzierżyński, już naonczas „bojownik do ostatniego tchu”, był jednym z tych, którzy z „Serca Jezusowego” wskoczyli w socjalizm. Czuł się w nim jednak jeszcze niezbyt pewnie, skoro jego bliski znajomy (a w przyszłości teść jego siostrzeńca, Romana Pilara), doktor Stasys Matulaitis napisze:

W tamtych czasach Dzierżyński jako młody człowiek, nie miał jeszcze dostatecznie utrwalonego światopoglądu marksistowskiego. [...]Sądzę, że chwiejność jego poglądów i opcji politycznych można usprawiedliwić jego [Dzierżyńskiego] naonczas niedojrzałością polityczną; szybko poddawał się wpływom otoczenia.

A jednak, a mimo to... doktor Stasys Matulaitis ten wybór młodego Dzierżyńskiego potraktował w nader uproszczony sposób. Feliks Dzierzyński czuł naonczas w sobie głębokie powołanie do stanu kapłanskiego. Pod wpływem „Okularnika” (Stanisława Trusiewicza) zdecydował się na coś więcej, w jego przekonaniu, na coś silniejszego – zostać wojowniczym kapłanem mas, esdekiem z Chrystusem w sercu. Program tej partii bardzo mu pasował do jego ideologicznych przekonań. Celem politycznym esdeków było przejęcie władzy siłą, odebranie dotychczasowym właścicielom fabryk oraz folwarków i oddanie ich we władanie robotnikom i chłopom.

Pisze Jerzy S. Łątka: „Opowiedzenie się za socjalistyczną ideologią dla wileńskiego ucznia nie było trudnym wyborem. W tymże gimnazjum socjalistą stał się także późniejszy marszałek Józef Piłsudski, który zanim wysiądzie – mówiąc jego własnymi słowami – na przystanku „Niepodległość” z tramwaju pt. „Socjalizm”, w ruchu tym odegra ważną rolę”.

Po latach Józef Piłsudski będzie wspominał atmosferę panującą w gimnazjum:

„[...] w gimnazjum wileńskim należałem do kółka „Spójnia”, zawiązanego kilka lat przedtem i razem ze swymi kolegami uległem modzie socjalistycznej, którą nam przywieźli starsi koledzy, studenci uniwersytetu petersburskiego. Otwarcie wyznaję, że było to modą, bo inaczej trudno mi nazwać ówczesną epidemię socjalizmu, która ogarnęła umysły młodzieży rewolucyjnie czy tylko opozycyjnie usposobionej. Ogarnęła do tego stopnia, że nikt z inteligentniejszych i energiczniejszych kolegów nie uniknął w swym rozwoju przejścia przez etap socjalistyczny. Jedni zostali już socjalistami, drudzy przeszli do innych obozów, trzeci wreszcie wyrzekli się wszelkich aspiracji społecznych, lecz każdy z nich przez czas dłuższy lub krótszy był socjalistą”.

Józef Piłsudski jednak nie wysiądzie na przystanku „Komunizm”, co uczyni później Feliks Dzierżyński. Bo to właśnie z tej partii, esdeków, z jednego z jej odłamów, wykształci się w 1903 partia bolszewików.

Ale to będzie później...