Przedstawiamy książkę

Adam Bobryk, Dom Wydawniczy „Duet”, Toruń 2005, ss. 554.

Książka jest pierwszą próbą analizy i oceny specyficznego zjawiska i procesu, jakim w latach 80. i późniejszych, w odrodzonej Republice Litewskiej było dążenie polskiej mniejszości narodowej w tym kraju do zachowania własnej tożsamości, poprzez stworzenie służących temu instytucji oraz do odzyskania praw przysługujących jej, zgodnie z obowiązującymi obecnie standardami europejskimi.

II wojna światowa w sposób istotny zmieniła status ludności polskiej zamieszkującej aktualny obszar Republiki Litewskiej. Na Kowieńszczyźnie w wyniku blisko wiekowych procesów nastąpiła praktycznie całkowita asymilacja Polaków. Do narodowości tej przyznaje się bowiem obecnie, w tym regionie, poniżej 1 proc. mieszkańców, gdy w latach 20. było to wg szacunków demografów ponad 15 proc. Na Wileńszczyźnie natomiast Polacy z ludności dominującej, stanowiącej elitę tych ziem stali się mniejszością narodową pozbawioną – w wyniku ekspatriacji – warstw inteligencji, ziemiaństwa i innych grup stanowiących o prestiżu narodowości. Ludności polskiej uniemożliwiono również posiadanie jakichkolwiek własnych instytucji społecznych. To wszystko wpływało na to, że w strukturze stratyfikacyjnej zajmowali oni najniższe pozycje. Cały czas zmniejszał się również udział Polaków w strukturze demograficznej Litwy. O ile bowiem w 1959 r. stanowili oni 8,5 proc. ogółu mieszkańców republiki, to 30 lat później wielkość ta ograniczyła się do 7 proc., pomimo tego, iż w tym czasie nie odnotowywano jakichkolwiek znaczniejszych ruchów migracyjnych Polaków, którzy opuszczaliby Litwę.

Istotne zmiany w położeniu społecznym społeczności polskiej na Litwie przyniosła polityka pierestrojki, dzięki której możliwe było rozpoczęcie procesów odrodzenia narodowego i zmiana statusu Polaków. Kolejne przekształcenia nastąpiły w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego i uzyskania przez Republikę Litewską niepodległości. Cały czas jeszcze niedostateczny jest stan badań nad tymi procesami społecznymi. Niniejsza pozycja wychodzi naprzeciw temu zapotrzebowaniu.

Książka podzielona jest na dwie części. W pierwszej przedstawiono położenie społeczne Polaków w czterdziestoleciu powojennym, gdy Litwa była republiką związkową ZSRR. Został w nim zaprezentowany zakres aktywności mniejszości polskiej i uwarunkowania systemowe, które determinowały warunki jej funkcjonowania. Ukazanie tego było niezbędne w celu pełnego i właściwego przeanalizowania problemu badawczego. Daje to wiedzę, dzięki której w pełni możemy ocenić zmiany, które nastąpiły w sytuacji Polaków na Litwie u schyłku lat 80. i początku 90.

W drugiej części autor w 12 rozdziałach przedstawił w komplementarnym ujęciu wszystkie aspekty przemian związanych z odrodzeniem narodowym Polaków, które, jak wykazano w pracy, rozpoczęło się jeszcze w 1987 r., czyli wcześniej niż dotychczas ujmowano to w publicystyce. Kolejne rozdziały uwzględniają najważniejsze dziedziny życia społeczności polskiej. Przeanalizowane zostały tu zagadnienia związane z działalnością różnorodnych organizacji, kwestią dążenia do autonomii, uzyskaniem reprezentacji parlamentarnej, rozwojem szkolnictwa i oświaty, funkcjonowaniem środków społecznego przekazu, aktywnością kulturalną, duszpasterstwem, odzyskaniem prawa do własności prywatnej, działalnością samorządów, współpracą z Polską, upamiętnianiem miejsc pamięci narodowej. Na zakończenie zaś został umieszczony rozdział analizujący stosunek do Polaków w polityce władz litewskich.

Konstrukcja książki Adama Bobryka jest konsekwencją niezwykle zróżnicowanego obszaru badawczego, stanowiącego odbicie aktywnie rozwijającego się życia społecznego Polaków na Litwie. Ma ona charakter problemowy i w pełni realizuje zadanie przeanalizowania najważniejszych aspektów odrodzenia narodowego polskiej mniejszości. Dla osiągnięcia tego celu właściwe i trafne było zastosowanie metody analizy treści materiałów zastanych, historyczno-porównawczej oraz bardzo szczegółowe zestawienie danych ilościowych. Przydatna tu się okazała również obserwacja uczestnicząca. Bogata paleta źródeł (wśród których jest również „Magazyn Wileński”) w sposób wydatny podnosi wartość pracy. Należy podkreślić, iż strona faktograficzna i merytoryczna jest w zasadzie poprawna.

Książka ma duże walory poznawcze. Odkrywa obszar życia społecznego dotychczas zdecydowanie zbyt mało zbadany i przeanalizowany przez badaczy. Generalnym wnioskiem płynącym z rozważań jest stwierdzenie, „...Polska mniejszość chce być integralną i w pełni lojalną częścią państwa litewskiego. Jednocześnie pragnie ona jednak zachować własną tożsamość narodową i kulturową”. Działania zmierzające w tym kierunku zostały doskonale uchwycone i w sposób analityczny ukazane na łamach prasy. Książka „Polskie odrodzenie narodowe w Republice Litewskiej 1987-1997”, autorstwa Adama Bobryka jak najbardziej zasługuje na uwagę, zwłaszcza że autor wykazał się nie tylko wiedzą, ale i erudycją.

prof. dr hab. Edward PAWŁOWSKI

Adam Bobryk jest adiunktem w Zakładzie Socjologii Stosunków Politycznych Instytutu Nauk Społecznych Akademii Podlaskiej. Specjalizuje się w badaniach dotyczących Polaków zamieszkujących na obszarze republik byłego Związku Radzieckiego, jak również mniejszości narodowych i wyznaniowych w Polsce. Autor ponad 70 studiów i artykułów naukowych opublikowanych w kraju i za granicą. Ponadto zamieścił w prasie i wyemitował w radiu ponad 150 wywiadów z działaczami polskimi na wschodzie. W latach 1998-1999 publicysta „Znad Wilii”, polskiego pisma ukazującego się na Litwie.