Na tropach bohaterów nie dokończonej opowieści Józefa Mackiewicza

(z dedykacją wszystkim Nawiedzonym Apostołom)

Początek patrz w nr nr 7-12 ub. r., nr nr 1-11 br.

Drugą żoną Romana Pilara była Polka podobno, wyjątkowo piękna kobieta. Pilar miał z nią dwoje dzieci (roczniki 1927 i 1932). W Moskwie Pilarowie często przebywali w towarzystwie wilnianek, „panien” Apolonii i Bronisławy Kozłowskich. Kim były owe „panny” Kozłowskie?

Jestem niezmiernie wdzięczna Anonimowi z Wilna. Po przeczytaniu jednego z odcinków mojego „Krasnowo pomieszczika” (opisywałam tam, jak to Romuś Pilar dał w Wilnie uczciwej, religijnej kobiecie na przechowanie kuferek z cenną biżuterią i obcą walutą), Anonim ów nadesłał mi cenny prezent pod postacią życiorysu spisanego dla potrzeb sowieckich służb specjalnych przez jedną „z tych panien” – Bronisławę Kozłowską (dokument datowany dniem 30 marca 1967). „Dowie się Pani – pisał Anonim – skąd ten kuferek Romusia pochodził”.

Życiorys ten publikuję niżej (we fragmentach) wraz z krótkim komentarzem własnym.

Na początek słów parę o Bronisławie Kozłowskiej. Pochodziła z chłopskiej rodziny. Była o parę lat młodsza od Pilara (urodziła się 9 grudnia 1898). Co porabiała w Wilnie w latach pierwszej wojny światowej i później, z kim obcowała i co miał z nią wspólnego Roman Pilar?

Od 1920 roku do sierpnia 1953 roku „panna” Kozłowska pracowała w organach WCzK – OGPU – NKWD – MWD, z przerwą od marca 1924 do sierpnia 1926 r. W 1924 roku została zwolniona z powodu redukcji kadr, pracowała w tym czasie w Moskwie, w zarządzie banku przemysłowego ZSRR. Tam spotykała się z Pilarem.

Jednak nie losy „panny” Kozłowskiej obchodzą mnie w tej historii. Chodzi mi głównie o Romana Pilara. Nie tylko z powodu „tajemnicy kuferka” – szczegół to ważny, ale nie najważniejszy w tym całym „życiorysie” Bronisławy Kozłowskiej. Zwraca uwagę jej opis dotyczący wymiany więźniów politycznych. Przede wszystkim – fakt przedwczesnego zwolnienia z więzienia na Łukiszkach Romana Pilara i Konstantego Kiernowicza. (M. in. Kozłowska nigdzie nie wspomina o tym, żeby ich bito, torturowano).

Dlaczego dla tych dwojga z pozostałych ponad 90 zakładników zrobiono wyjątek? (Pytanie zasadnicze, bo moment ten zadecyduje o ich dalszych losach).

W przypadku Romana Pilara wolno przypuszczać, iż zadziałała tu ukryta sprężyna jego wpływowego wuja, Feliksa Dzierżyńskiego. (Kto wie, czy to nie w dowód wdzięczności za Romusia, Dzierżyński niedługo potem, w 1923 ostro się sprzeciwi wykonaniu zamachu na życie Piłsudskiego). Ale i zapewne w przypadku Konstantego Kiernowicza, którego Dzierżyński wysoko cenił. Zapoznanie się z losem Konstantego Kiernowicza w kontekście Romana Pilara jest nader istotne.

Konstanty Kiernowicz urodził się w 1887 w Wilnie. Pochodził z rodziny robotniczej. Był dobrym stolarzem. Od wczesnej młodości solidaryzował się z ruchem rewolucyjnym, niedługo został jednym z jego przywódców. W 1905 roku był już członkiem zarządu związków zawodowych stolarzy w Wilnie. Wkrótce znalazł się w gronie polskich socjalistów, potem w szeregach litewskich socdemów. Za udział w ruchawce rewolucyjnej 1907 został osadzony w więzieniu. Ile czasu tam siedział i co porabiał do 1918 roku, nie wiadomo. Jedno jest pewne: spotykał się i współpracował z Feliksem Dzierżyńskim. Nie ma pewności, czy wcześniej spotykał się z Pilarem. Wiadomo natomiast, że od 1918 roku, po powrocie Romana Pilara z Rosji do Wilna, Kiernowicz był jego bliskim współpracownikiem partyjnym. Jeszcze przed powrotem Pilara, w kwietniu 1918, Kiernowicz należał już do pierwszej w Wilnie komunistycznej „jaczejki”, czynił intensywne przygotowania do utworzenia litewskiej partii komunistycznej. Potem razem z Pilarem będzie delegatem na I zjazd tej partii, na którym zostanie obrany członkiem KC. W tym samym 1918 roku oddelegowano go na konferencję komunistyczną w Moskwie, na której omawiano „sprawy krajów będących pod okupacją”.

Był w gronie tych, którzy 16 grudnia 1918 podpisali się pod słynnym manifestem, proklamowaniem na Litwie władzy sowieckiej. W końcu tegoż 1918 roku Kiernowicz walnie się przyczynił do powstania ruchu rewolucyjnego w powiecie święciańskim oraz w innych powiatach na Wileńszczyźnie, był aktywnym działaczem na rzecz tworzenia terenowych sowieckich organów władzy.

Po szczeblach kariery partyjnej wspinał się dosyć wysoko. Był członkiem Miejskiego Komunistycznego Komitetu Partii. 1-2 stycznia 1919 walczył w Wilnie z piłsudczykami. Potem przeszedł do podziemia, gdzie kontynuował partyjną robotę. W kwietniu 1919 został przez polskie władze aresztowany i osadzony w więzieniu na Łukiszkach. Siedział tam (jak wiadomo z informacji B. Kozłowskiej) razem z Pilarem.

Potem Kiernowicz razem z Pilarem znalazł się w Smoleńsku. Najprawdopodobniej pracował tam (jak i Pilar) w charakterze „organizatora komunikacji” w Biurze Pracy Nielegalnej przy KC komunistycznej partii Lit-Biełu. Wkrótce ich drogi na parę lat się rozeszły. Pilar został szefem mińskiego GPU, zaś Kiernowicza skierowano na „służbę” (jako czekistę) w szeregach Armii Czerwonej na froncie zachodnim.

W 1922 Kiernowicz działał w mińskim GPU, a więc znowu razem z Pilarem. Pracował tam do 1930 roku. I nagle – jak grom z jasnego nieba... W 1931 Kiernowicz jest już w Rostowie nad Donem, pracuje tam jako zwykły stolarz w przedsiębiorstwie obróbki drewna. Co takiego przeskrobał „dobry, wzorowy” do tej pory komunista, czekista Kiernowicz?

W 1937 Konstanty Kiernowicz zostaje aresztowany i pod zarzutem szpiegostwa „na rzecz obcego państwa” (Polski) osadzony w rostowskim więzieniu. Rozstrzelano go w Rostowie 11 września 1938.

Naczalnik uprawlenija NKWD. Obrazowanije sriednieje. Zachoronienije w Kommunarskie. Ariestowan 16.05.1937. Prigoworion Komissijej NKWD SSSR i Prokuratury SSSR 2.09.1937 po obwinieniju w szpionaże. Rasstrielan 2.09.1937. Rieabilitirowan 4.07.1957. (Współczesne z komputera dane z sowieckiego archiwum służb specjalnych).

Ariestowan 28.03.1937. (Wcześniejsze dane z sowieckiego archiwum służb specjalnych).

Jak więc z tym jest? 28 marca 1937 czy 16 maja 1937 został aresztowany Roman Pilar? (Różnica wszak istotna). I dlaczego „obrazowanije sriednieje”, skoro wiedziano przecież, że w latach 1915-1917 studiował prawo na Uniwersytecie w Piotrogrodzie (pomijając już wcześniejsze studia w Estonii i Szwajcarii)?

Szczególnie zagadkową pomyłką jest miejsce urodzenia Romana Ludwika (był dwuimienny) Pilara. Źródła sowieckich służb specjalnych podają gorod Vilnius. Litewskie encyklopedie, że Romanas Liudvikas Pileris urodził się w Polsce, w Łapach (woj. Białystok).

Budzi zdumienie jeszcze jedna „pomyłka”: rok urodzenia. W źródłach sowieckich służb specjalnych: 8.08.1894. W litewskich sowieckich encyklopediach: 8.08.1895.

Wierzę litewskim sowieckim encyklopediom (acz naturalnie nie w każdym przypadku). Tę wiarę podpieram ewidentnym dowodem. Łapy w woj. białostockim leżą blisko Krzywic. Krzywice – to majątek rodzinny matki Romana Ludwika Pilara, Heleny Pilarowej (de domo była Krzywiec).

W jednej tylko rubryce unikniono „pomyłki”: nacjonalnost’ – Polak.

Więc jest to „ten” czy „nie ten” Roman Pilar, rozstrzelany 2 września 1937 i pochowany „w Kommunarskie” (zaplecze siedziby NKWD w Moskwie)?

Nie był płotką w rodzaju „panien” Kozłowskich. Siostrzeniec Feliksa Dzierżyńskiego, doświadczony czekista, przebiegły szpieg od 1920 roku, a później od roku 1935 – komissar gosbiezopasnosti saratowskoj obłasti wtorowo ranga (stopień w sowieckiej wojskowości równoważny generalskiemu). Szef NKWD w Saratowie, cenny agent, biegle władający pięcioma językami (w tym – i niemieckim), wyjątkowo niebezpieczny dla państw obcych (z czego doskonale zdawało sobie sprawę GESTAPO wciągnąwszy go do swojej kartoteki). I aż tyle w jego przypadku „pomyłek”?

Według danych zawartych w tece („dieło”) Romana Pilara, przechowywanej w jednym z wileńskich archiwów, aresztowano go w miejscu pracy. Po dokonaniu rewizji, zarekwirowano mu wszystkie sowieckie nagrody (a miał je za „nienaganną służbę” liczne, w tym i Order Czerwonego Sztandaru), odebrano mu broń imienną. Rewizji dokonano takoż w jego domu.

W Saratowie mieszkał z rodziną. Miał tam „osobniak”. Czy się spodziewał, że „to” go spotka? Ponad wszelką wątpliwość – tak. Zawczasu odesłał rodzinę do Moskwy, wraz z całym dobytkiem. W domu, po dokonaniu rewizji, znaleziono (według skrupulatnie opisanego „spisu rzeczy”): tysiące książek, biurko, szafę, dwie strzelby myśliwskie, dwa palta – zimowe i jesionkę oraz – jeden garnitur. Sowiecki superman wysokiej rangi, „pan na osobniaku”, dysponujący służbowym samochodem z osobistym kierowcą – miałby mieć w szafie tylko jeden garnitur? Więc spodziewał się, „że przyjdą”.

Doskonale powinien był wiedzieć, co go czeka. Od 1920 roku pracował nie tylko jako czekista, ale i agent. To w tamtym pamiętnym 1920., z polecenia wuja Dzierżyńskiego zatrudniono go w „Osobom Otdiele” (Dziale Specjalnym), kierował tam sekcją do spraw polskich. Był nadto inteligentnym człowiekiem, by nie zrozumieć, co się dookoła dzieje. Już tylko los jego bliskiego współpracownika z czasów wileńskich, Konstantego Kiernowicza, usuniętego w 1930 z Mińska „z tej pracy” i przesuniętego do „rangi” zwykłego robociarza-stolarza, powinien był być dla niego „tym pierwszym dzwonkiem”. Może nawet nie pierwszym... Wcześniej, rok po śmierci Dzierżyńskiego, zginął „w nieszczęśliwych okolicznościach” Józef Opański, z którym Pilar razem pracował w Czece pod batutą „Żelaznego Feliksa”...

Właśnie za tę operację Pilar dostał Order Czerwonego Sztandaru. Miał w tej akcji „swoich” – wiernych pomocników „z litewskiego gruntu”.

JONAS GRUODIS. Był o parę lat młodszym od Pilara. Urodził się w 1897 na Litwie, w Sałace. W latach 1918-1919 był aktywnym rewolucjonistą na Litwie, członkiem podziemnej partii komunistycznej. W sierpniu 1917 przybył do Piotrogrodu, by pomóc braciom Rosjanom w robieniu rewolucji. Do czerwca 1918 pracował w tymże Piotrogrodzie, w świeżo sformowanej milicji. W 1918 wrócił na Litwę. W 1919 działał w partyjnych strukturach w Jeziorosach.

W 1921 roku na zlecenie Dzierżyńskiego, celem czynienia przygotowań do operacji „Sawinkow”, Jonas Gruodis przyjechał do Mińska. Został tu zatrudniony w GPU. Pracował tam blisko dziesięć lat, do roku 1931. Był dowódcą wojsk wewnętrznych.

Skutecznie oczyszczano Mińsk z tych „dawnych, z paczki Dzierżyńskiego”. Gruodisa (podobnie jak i Pilara) jednak nie zdegradowano do „rangi” stolarza. Od 1931 był naczelnikiem kolei żelaznej w Zakaukaziu. Zginął w czystce w 1937.

Wzmiankowany wyżej JÓZEF OPAŃSKI (alias Juozas Opanskis). Urodził się w Oniksztach na Litwie. Do partii bolszewików wstąpił w Piotrogrodzie w 1916 roku. Poznał tam naonczas studenta Pilara. Najprawdopodobniej to właśnie przez Romana Pilara zbliżył się do Feliksa Edmundowicza. W 1918 Opański wrócił na Litwę, gdzie razem z Pilarem tworzyli bolszewickie struktury partyjne. W 1921 Feliks Dzierżyński wysłał go razem z Jonasem Gruodisem do Mińska, by „oczyszczali teren na powitanie Sawinkowa”. Oczyścili. Pilar pojmanego Sawinkowa odwiózł do Moskwy.

Józef Opański zginął w 1927 „w wypadku samochodowym”.

KAZIMIERZ NOWICKI (alias Kazys Naujokaitis). Był o rok (lub dwa) młodszy od Pilara. Urodził się w 1896 we wsi Auszkadary na Litwie (rej. Szaki). Pochodził z chłopskiej rodziny. Lekarz. Studiował medycynę w Dorpacie, gdzie poznał Romana Pilara. W maju 1917 Nowicki znalazł się w Mińsku, gdzie wciągnął się do ruchu rewolucyjnego (należał do partii ludowców). W 1918, w Mińsku, będącym jeszcze pod okupacją niemiecką, Nowicki nawiązał kontakty z litewskimi komunistami, na których zlecenie wystawiał potrzebne dokumenty powracającym z Rosji Sowieckiej towarzyszom rodakom.

W 1918 przyjechał do Wilna. Jako lekarz podjął tu pracę w Szpitalu Litewskim przy ulicy Wileńskiej. Był już naonczas w szeregach litewskiej partii komunistycznej. To właśnie on pamiętnego stycznia 1919 przewiózł rannego Pilara ze szpitala św. Jakuba do Szpitala Litewskiego, „by towarzyszowi „Romualdowi” było tam bezpieczniej”. W kwietniu 1919 Nowickiego aresztowały polskie władze i osadziły w więzieniu. Wyzwolili go stamtąd krasnoarmiejcy w lipcu 1920.

W latach 1920-1921 Kazimierz Nowicki (Kazys Naujokaitis) pracował w Kownie, brał udział w działalności podziemnej litewskiej partii komunistycznej, za co został uwięziony przez władze litewskie. Nie na długo, bo już w 1921 jest Naujokaitis (towariszcz Nowickij) w Moskwie, gdzie wchodzi w szeregi „najlepszych czekistów”. Młody, zdolny, inteligentny kolega Pilara szybko zwrócił na siebie uwagę Feliksa Edmundowicza. Na zlecenie Dzierżyńskiego Nowicki pilnie czuwa nad przebiegiem operacji „Sawinkow”.

Nieco później Nowicki – Naujokaitis – Nowickij pracuje w strukturach GPU w Mińsku, skąd zostaje przerzucony do Nowosybirska, potem do Taszkentu. W 1934 przyjeżdża do Saratowa. Nie wiadomo, czy Pilar tam go ściągnął, czy było odwrotnie – wrzucono go do Pilara. (Raczej to ostatnie).

W Saratowie Nowicki dostaje niejako nową „profesję”, jest szefem milicji obwodu saratowskiego. W 1937 zostaje aresztowany i w tym samym roku, 21 sierpnia – rozstrzelany.

JUOZAS KYBARTAS. Urodził się w Kownie, w rodzinie robotniczej. Pracował w kowieńskiej fabryce braci Tilmansów przy obróbce metalu. W 1915, wraz z około 200 robotnikami tej fabryki ewakuował się do Moskwy. Feliksa Dzierżyńskiego, jako naonczas 19-letniego „krasnowo pomieszczika”, wydającego bojową gazetkę („Kowieński robotnik”) i podburzającego robotników tej fabryki do działań rewolucyjnych znał jeszcze z tamtych kowieńskich czasów.

W Rosji Juozas Kybartas bierze udział w rewolucjach lutowej i październikowej, potem na rzecz walki z „kontrą” w wojnie domowej. „Od 15 sierpnia 1918 roku do 1929 pracowałem w organach bezpieczeństwa na kierowniczych stanowiskach” – napisze w swojej „autobiografii” partyjnej.

W końcu 1922 roku Feliks Dzierżyński skierował go na niezwykle gorący odcinek działań wojennych.

W 1929 roku Kybartas zostaje wyrzucony z szeregów OGPU z powodu „gruźlicy”. Nie wiadomo, gdzie pracował, z czego żył. W maju 1937 zmarł w Jałcie – „z gruźlicy”. (Inni „po spiskam 1937-1941 godow” umierali „z zapalenia płuc”).

Podobny los spotkał polskowo dworianina, bliskiego współpracownika Dzierżyńskiego – Stanisława Pestkowskiego, w czasach „Żelaznego Feliksa”, zdolnego sowieckiego agenta i dyplomatę. W wielkiej czystce zginął takoż znajomy Pilara, wybitny polski muzyk, „wzorowy komunista”, prof. Uniwersytetu Zachodu w Moskwie Bolesław Przybyszewski (syn pisarza Stanisława Przybyszewskiego). Ginęło tysiące innych...

Więc czego mógł się spodziewać? Że on – Pilar von Pilchau – będzie w tych „spiskach po godam” stanowił wyjątek?

„Dieło” Romana Pilara spoczywa w jednym z wileńskich archiwów. 7 listopada 1988 na łamach litewskiej sowieckiej „Tiesy” ukazał się artykuł Danguoli Repšiene pt. „Kaip užgeso jo žvaigžde” („Jak zgasła jego gwiazda”). „Czytałam zeznania spisane jego [Romana Pilara] ręką – pisała autorka. – Wszystko jak trzeba, wszystko jasno wyłożone – szkodził Państwu Sowieckiemu. Szkodził od tego dnia, 1919 roku, w którym trafił w ręce polskich legionistów. W trakcie wymiany więźniów politycznych dano mu do podpisania dokument, że nie ma on pretensji do polskiego MSZ. Podpisał; a niedługo potem, gdy [Pilar] pracował w Związku Sowieckim, zgłosił się do niego człowiek z Polski i wskazał mu na ostatnie w tym dokumencie zdanie, w którym on [Pilar] zobowiązał się składać informacje polskiemu wywiadowi. Zrobił to pod strachem, nie widząc dla siebie innego wyjścia, zgodził się być sprzedawczykiem. Przez cały czas świadomie szkodził. [...] Wertuję kartki z jego zeznaniami, na których roi się od gęsto wyszczególnionych nazwisk, nazw miast, państw i krajów [Warszawa, Dania i in.], zadań. Czy w taki sposób doświadczony wróg mógł to wszystko tak lekką ręką przelać na papier? Dlaczego on to zrobił?” – zapytuje zdziwiona autorka.

Właśnie – dlaczego? W jego przypadku uproszczeniem byłaby odpowiedź, że zrobił to pod przymusem, że się załamał na śledztwie. Zbyt długo pracował „w tej sieci”, by nie wiedzieć „jak z tym jest”. Dlaczego więc, zanim dać się tak spokojnie ująć i stanąć pod murem, wcześniej nie palnął sobie w łeb, jak to usiłował uczynić w 1919 w Wilnie, w domu przy ulicy Wroniej? Jego, barona Romana Pilara von Pilchau nie stać by było na taki gest?

Czy mógł być rzeczywiście podwójnym agentem i zrobił to po to, by wpisać się do Historii jako jeszcze jeden Konrad Wallenrod? (Pytanie tylko – do czyjej Historii?).

Przywołam tu jeszcze jeden fragment tekstu Danguoli Repšiene:

„W trakcie gromadzenia dokumentów, w związku z rehabilitacją R. Pilara (jako pierwszy zatroszczył się o to nasz republikański Instytut Historii Partii), interesowano się także archiwami Polskiej Republiki Ludowej. Nie uświadczono żadnych danych o tym, żeby R. Pilar miał służyć wywiadowi Piłsudskiego”.

Nic dodać, nic ująć. Ciekawe tylko, którego Romana Pilara szukano w peerelowskich archiwach? Czy – tego, który się urodził 8 sierpnia 1894 w Wilnie i został aresztowany 28 marca 1937 w Saratowie, czy – tego, który urodził się 8 sierpnia 1895 w Łapach, w woj. białostockim i został ujęty w Saratowie 16 maja 1937?

Kolejny fragment z tekstu Danguoli Repšiene (pisanego – przypominam – w 1988), zwracający szczególną uwagę:

„Nie znaleziono także dokumentu potwierdzającego jego [Romana Pilara] śmierć. Prowadzili śledztwo, skazali, ale o tym, że zamordowali, gdzie i w jaki sposób – o tym nie pozostało żadnego aktu”.

Na jakiej więc podstawie Roman Pilar został w 1957 „rehabilitowany”?

I – jeszcze jeden w tej historii znak zapytania:

W sowieckiej encyklopedii litewskiej („Mažoji lietuviškoji tarybine enciklopedija” t. 3 wyd. „Mintis” 1968) podano datę śmierci Romana Pilara (Romanasa Pilerisa) – 2 września 1937 i podano takoż, gdzie zginął (w Moskwie) i że „zginął w okolicznościach kultu jednostki” oraz, że „w 1957 został zrehabilitowany”. Danguole Repšiene niezwykle skrupulatnie badała „dieło” Pilara (jak już wspomniałam – wyżej) w 1988. Gdzie zatem i kiedy ów „akt” (dokument) się zapodział? I – jeszcze dwa „kwiatki”:

W wydanej w Wilnie dziesięć lat później (1978) przez to samo wydawnictwo „Mintis” „Lietuviškoji tarybine enciklopedija”, w t. 3 w krótkiej notce pod hasłem Romanas Pileris – nie ma już ani słowa o tym, w jakich okolicznościach Roman Pilar zginął i gdzie został pochowany; figuruje tylko data śmierci – 2 września 1937. Nie ma także ani słowa o tym, że Pileris został „rehabilitowany”.

W 1982 ukazał się w Sojuzie „Sowietskij encikłopiediczeskij słowar’”. Roman Pilar, zasłużony czekista, „komissar wtorowo ranga”, ofiara czystki stalinowskiej, pośmiertnie „rehabilitowany”, jest w nim pominięty kompletnym milczeniem.

Kim był naprawdę Roman Pilar – tego już się nigdy nie dowiemy...

O całe niebo więcej miał szczęścia wuj Pilara, Feliks Dzierżyński (zmarło mu się akurat „w samą porę”). Feliks Edmundowicz wpisał się do Historii wielu narodów (w szczególności rosyjskiego i polskiego) jako:

Szlachetny bojownik rewolucji komunistycznej. Człowiek, przed którym drżała cała Rosja. Nieustraszony żołnierz wielkich bojów. Wieczny Płomień (w ocenie Stalina). Nieugięty szermierz Rewolucji. Suisi generis Konrad Wallenrod (w hipotetycznej ocenie Wacława Lednickiego – w książce wydanej w Londynie w 1967). Szlachetny Rycerz Rewolucji. Natchnienie ludów świata. Płomienny rewolucjonista. Rycerz industrializacji. Karzący miecz Rewolucji i krwawy pies rewolucji. Marat czerwonej Rosji. Opoka naszej Partii. Rycerz Października. Gwiazda przewodnia. Postrach burżuazji. Wierny leninowiec. Płomień gorejący. Rycerz Rewolucji. Duma Polaków. Żelazny Feliks. Krwawy Feliks. Czerwony kat. Kat rewolucji. Serce Partii. Złote serce. Antychryst. Krwawy Apostoł (najcelniejsza ocena Jerzego S. Łątki). Krasnyj pomieszczik (w ocenie mickuńskich chłopów).

Pomniki, popiersia... Kto dziś się doliczy, ile ich było (i ile pozostało?). Nazwy ulic... Etos rewolucyjnego romantyzmu „Płomiennego Rewolucjonisty” znalazł miejsce w płomiennych romantycznych duszach (i nie tylko w romantycznych) jego rodaków. Zbiory poezji, powieści... Wyjątkowo obfitował w tę lawinę rok 1951. W tomiku pt. „Wieczny Płomień” (to naturalnie Feliks Edmundowicz) znalazły się nazwiska znanych i wybitnych polskich poetów. W tym samym, 1951 roku ukazał się tom pod tytułem „Opowiadania o Dzierżyńskim”. Rok 1952 przyniósł w Polsce dwie książki ku czci „Wielkiego Płomienia”, autor jednej z nich zatytułował ją „Płomień nieustający”, zaś autorka – „Płomień gorejący”...

21 lipca 1951 w Warszawie, „w uroczystej, podniosłej atmosferze” odbyło się odsłonięcie pomnika „Dumy Polaków” z udziałem Bolesława Bieruta. Wydarzenie komentował „na żywo” spiker radiowy: „Spada płótno odsłaniające statuę Feliksa Dzierżyńskiego – wielkiego patrioty, płomiennego rewolucjonisty. I znów Feliks Dzierżyński jest razem z nami w sercu naszego kraju, w Warszawie, ale najwspanialszym pomnikiem wielkiego rewolucjonisty jest Polska Ludowa!”.

16 listopada 1989 w Warszawie rozpoczęto prace rozbiórkowe pomnika „Wiecznego Płomienia”. Tę rozrywkową imprezę Jerzy S. Łątka w swoim „Krwawym Apostole” relacjonował tak:

Nazajutrz od rana gęsty tłum gapiów otaczał pomnik. Wreszcie można było bez jakichkolwiek konsekwencji poużywać sobie na cokole. O jedenastej podjechał dźwig. Robotnicy opasali figurę linami. W tłumie wrzawa. Samochody z włączonymi klaksonami. Kierujący operacją wykrzyknął: „Za szyję go, za szyję go!”. Dźwig zarzucił metalową pętlę. Ramię dźwigu uniosło się. Posąg drgnął, oderwał się od cokołu, lekko zakołysał, podjechał w górę, trącił o podstawę i... rozsypał się. Na trzy części. Betonowe odlewy wyślizgnęły się z metalowego pokrycia i runęły na ziemię. Na linach trzymało się tylko popiersie. Rozległy się powszechne oklaski. Tłum zawył: „Zawisł, wreszcie go powiesili”. Wokół odbywał się taniec tryumfu”.

Reporter „Tygodnika „Solidarność” dostrzegł w tłumie płacząca kobietę. Nie z żalu. „Że też dożyłam tej chwili. Tylko szkoda, że przyszła tak późno”.

„Ale nie dam głowy, że nie było tamże kogoś, co się nad Feliksem użalił – pisał Andrzej Kaczyński. Na cokole z jednej strony widniał napis: „Nie wracaj!”, ale po drugiej widniało złowieszcze: „Zaraz wracam!”.

Fragmenty „życiorysu” Bronisławy Kozłowskiej z rosyjskiego, Wspomnienia Wilhelminy z Mackiewiczów Matulaitisowej z litewskiego tłumaczyła autorka