Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza

„Zdarzyło się, iż ta córka rodzonej ciotki była nam zawsze najbliższa, bardziej od innych lubiana i kochana [...]” (Józef Mackiewicz „Mój szwagier – szef GPU”).

„Ta córka” to, jak wiadomo, Katarzyna, cioteczna siostra Józefa Mackiewicza. Była rówieśniczką jego rodzonej siostry, Seweryny (ten sam rocznik – 1900). Była ponadto Katarzyna (z litewska zwana Katrutią) żoną Romana Pilara von Pilchau z Mickun, czekisty, szefa GPU w Mińsku (stąd „ten szwagier”).

Natomiast ani słowa więcej nie pisze Mackiewicz o wzmiankowanej „rodzonej ciotce”, Wilhelminie, najmłodszej spośród pozostałych jej trzech sióstr de domo Mackiewiczówien: Stefanii, Czesławie, Emilii...

Generalnie, można odnieść wrażenie, iż temat „tej ciotki”, żony bolszewika, doktora Stasysa Matulaitisa, stanowił w rodzinie Mackiewiczów rodzaj jakiegoś tajemniczego tabu. Tymczasem, ze wspomnień samej Wilhelminy Matulaitisowej (nigdzie do tej pory nie publikowanych) wyłania się obraz całkiem poprawnych w tej rodzinie stosunków – mimo diametralnie odmiennych opcji politycznych i rodzących się w tamtych czasach neonacjonalizmów.

Po rejteradzie doktora Stasysa Matulaitisa z Wilna na Litwę (do Kowna), po ucieczce z Wilna do tegoż Kowna córki Katarzyny, Wilhelmina Matulaitisowa pozostała w Wilnie z dwojgiem najmłodszych dzieci, synem Kiejstutem i córką Wilhelminą Laimą. Stosunki Wilhelminy Matulaitisowej z mężem już od dłuższego czasu nie były wzorowe, irytowało ją jego skąpstwo, niechęć, jaką żywił do jej wileńskiej rodziny, wreszcie – zdrada małżeńska. W Wilnie żyła pani doktorowa praktycznie w nędzy, niemniej, w miarę możliwości, o tego „niefortunnego męża” przecież dbała.

Pisze Wilhelmina Matulaitisowa w swoich wspomnieniach:

Miałam w Wilnie znajomego, któremu się udawało przedostawać na Litwę. Przez niego przesyłałam mężowi różne potrzebne mu rzeczy. Ja wszystko co tylko mogłam posyłałam mężowi a on mi – nic, absolutnie nic, a przecież wiedział, jak ciężko mi z dwojgiem dzieci się żyło. A żyliśmy o chłodzie i niemal głodzie. Dzieci zmuszone były kraść drwa z lasu, natomiast jakąś tam żywność podrzucali mi mężowie kobiet, po które oni przyjeżdżali z wiosek, by odebrać je ze szpitala. [Wilhelmina Matulaitisowa pracowała w szpitalu św. Jakuba jako akuszerka – uw. A. A. B.]. Trzymaliśmy kozę, ale nie było z niej pożytku, nie dawała mleka, bo nie było czym jej karmić. No ale jako tako wiązaliśmy koniec z końcem.

W moim domu dokonano jeszcze jednej rewizji. Aresztowano mnie razem z synem Kiejstutem. Laimute [najmłodsza córka Matulaitisów, naonczas nieletnia – uw. A. A. B.] objęła mnie i nie chciała wypuścić z uścisków. Starałam się ją uspokoić, mówiłam: albo chodź ze mną do więzienia, albo idź do swego ojca chrzestnego, doktora Andrzeja Domaszewicza. Więc ona poszła do Domaszewicza, ale parę dni później takoż Domaszewicz został aresztowany i osadzony w tym samym więzieniu [na Łukiszkach – uw. A. A. B.]. Dzieci pozostały same (jego – Domaszewicza – i moja córeczka). Szczęściem, zaopiekowała się nimi moja od 11 lat służąca, Ewa Lingiute. Do domu Domaszewicza zabrała ona z sobą także kozę, bo miały przyjść na świat koźlątka – przyszły i zdechły z głodu.

Znudziło mi się w końcu w tym więzieniu – pisze dalej Wilhelmina Matulaitisowa – postanowiłam więc napisać list-skargę do Józefa Piłsudskiego. Dlaczego mianowicie do Piłsudskiego?

Mój mąż pomógł kiedyś Piłsudskiemu w Pilwiszkach w przemycaniu zakazanej literatury i drukarki. Pomyślałam sobie: Piłsudski zna mego męża, więc może i nade mną się ulituje. Napisałam dobry list, opisałam sytuację dzieci. Uprosiłam dozorcę więziennego, by list ten przekazał mojej córce Laimute. Jakoż, gdy ona pojawiła się przy więziennej bramie, dozorca moją prośbę spełnił. Laimute list ten przekazała mojej bratowej [Marii Mackiewiczowej, matce Józefa Mackiewicza – uw. A. A. B.], a bratowa – swemu synowi; jechał on do Warszawy i tam bezpośrednio wręczył ten list Piłsudskiemu.

Który z synów Marii Mackiewiczowej do Warszawy jechał: Stanisław, Józef? Wszystko wskazuje na to, że jednak młodszy – Józef.

Jaki był wynik tej podróży? Pisze Wilhelmina Matulaitisowa:

Przyszła na widzenie ze mną moja bratowa, Maria Mackiewiczowa. Mówiła, że mogą mnie stąd wywieźć, więc gdyby tak się stało, pytała – co zamierzam robić z dziećmi. Powiedziałam, że dzieci ze sobą nie zabiorę. Niechaj jadą na Litwę, do ojca, a o ile nie na Litwę, to niechaj jadą do Rosji. [W Rosji przebywała rodzina Wilhelminy Matulaitisowej – uw. A. A. B.]. Poprosiłam bratową, żeby – w razie gdyby mnie wywieźli – zaopiekowała się moimi cennymi rzeczami: fortepianem i in.

Byli takoż ludzie z Czerwonego Krzyża, z zapytaniem, jak zamierzam (w razie wywiezienia mnie z Wilna) uporządkować swoje sprawy rodzinne. Ostatecznie zapadła taka decyzja: trzeba panią Matulaitisową odprowadzić do domu, bo ona na pewno ma tam jakieś bolszewickie cenne rzeczy, które należy dobrze ukryć. Poszłam do domu pod opieką trzech „aniołów stróżów”. Towarzyszyła nam córka bratowej [Seweryna Mackiewiczówna, siostra Józefa Mackiewicza – uw. A. A. B.]. Spakowałam rzeczy i powiedziałam Kiejstutowi [synowi], by to wszystko odwiózł do wujenki [Marii Mackiewiczowej]. W trakcie tego pakowania się, doktor z Czerwonego Krzyża (jeszcze jeden tu „anioł stróż”), od razu, rzekomo ze zmęczenia, uciął drzemkę. Może rzeczywiście sen go zmorzył, a może udał, że śpi, żeby podsłuchać, o czym rozmawiamy z rodziną.

Dlaczego probolszewicka Wilhelmina Matulaitisowa opuściła „wyzwolone” przez krasnoarmiejców Wilno? W swych wspomnieniach decyzji tej nie komentuje. Wróciła na Suwalszczyznę, gdzie we wczesnej młodości spędziła względnie niezłe czasy z mężem, „ideałem” jej życia, jak pisała na początku swych wspomnień. Obecnie było inaczej.

Znów na Suwalszczyźnie

W rozdziale swych wspomnień „Życie znów na Suwalszczyźnie”, Wilhelmina Matulaitisowa pisze:

Tam to, w Wyłkowyszkach dowiedziała się, że w Kownie, w poselstwie sowieckim, pracuje jej córka Aldona. Całą rodziną – Wilhelmina i Stasys Matulaitisowie, ich dzieci, Laimute i Kiejstut – pojechali do Kowna, by się z nią spotkać. Potem Aldona przyjeżdżała do nich, do Wyłkowyszek. Zrobili wspólne rodzinne zdjęcie.

W Wyłkowyszkach, przedsiębiorcza Wilhelmina Matulaitisowa nie traciła czasu.

Liudas Gira i wileński, litewski klub „Ruta” obudził w niej wspomnienia z tamtych lepszych czasów. Pracowała w tym klubie na zasadach społecznych, oddawała mu duszę i serce („nawet już tylko samo dyżurowanie w tym klubie było przyjemne” – pisze). Oprócz Giry zbierała się tam litewska śmietanka towarzyska, artystyczna (Czurlanis i in.) oraz sympatyzujący Litwinom Polacy – Stanisław Filibert Fleury (fotografował jej dzieci), szlachcic Sienkiewicz z podwileńskiego Czerwonego Dworu... I – Feliks Dzierżyński.

Dzierżyński pewnego razu przyszedł w fantastycznym stroju (w karnawale bodaj to było) – „ubrał się na modłę bohatera książki Ignacego Chodźki” – będzie wspominała Wilhelmina Matulaitisowa. Naonczas ani jej, ani jemu nawet przez myśl nie przeszło, że zostaną kiedyś rodziną – przez jego siostrzeńca Romusia Pilara, męża jej ciotki...

...Dzierżyński... Wielki człowiek, serdeczny bolszewik, niezłomny rycerz rewolucji... Co obecnie robił, gdzie się obracał?

Słynna familia Łopacińskich, szeroko rozgałęziona, była skoligacona niemal ze wszystkimi możnymi kresowymi rodami, takoż najświetniejszymi, jak: Borchowie, Hłaskowie, Kieniewiczowie, Kopciowie, Mirscy, Ogińscy, Morykoniowie, Niemirowiczowie (alias Niemiryczowie), Moniuszkowie, Oskierkowie, Pacowie, Platerowie, Rudominowie, Sapiehowie, Tyszkiewiczowie, Wołłowiczowie, Żabowie. Łopacińscy silnie angażowali się w ruchy narodowo-wyzwoleńcze, brali udział we wszystkich kolejnych powstaniach.

W czasach późniejszych jeden z tych Łopacińskich – Aleksander z Jod na Brasławszczyźnie wsławił się swoją przyjaźnią z Feliksem Dzierżyńskim, który był z nim spokrewniony. Jeszcze w latach działalności konspiracyjnej Dzierżyński często chronił się w Jodach przed carską żandarmerią.

Wszystkie szczegóły związane z tą niezwykle interesującą historią podaję niżej za wziętym współczesnym autorem polskim, dr Grzegorzem Rąkowskim („Wśród jezior i mszarów Wileńszczyzny”, z cyklu „Smak Kresów”, wyd. „Rewasz”, W-wa 2003).

A więc:

Aleksander Łopaciński z Jod, powszechnie lubiany i szanowany w okolicy, nie był komunistą ani socjalistą i odcinał się od rewolucyjnej działalności kuzyna – Feliksa Edmundowicza, był jednak znakomitym słuchaczem. Dzierżyński znajdował w nim powiernika i jednego z bardzo nielicznych bliskich ludzi. Największe wrażenie na Brasławszczyźnie wywarła i najbardziej brzemienna w skutki, była ostatnia (bodaj) wizyta Dzierżyńskiego w Jodach w 1919 roku, gdy ziemie te były opanowane przez bolszewików. Dzierżyński – szef CzeKi, pan życia i śmierci milionów ludzi, przyjechał do Jod czarną limuzyną w otoczeniu kilku swych chwackich czekistów. Aleksander (?) Łopaciński (Henryk) przyjął go jak zwykle serdecznie. Dziwna była ta rozmowa – pisze Grzegorz Rąkowski – polskiego dziedzica i jednego z najwyższych dostojników bolszewickich. Jak głosiła miejscowa tradycja, jednym z głównych tematów rozmowy były losy polskich ziemian, którzy z ogarniętych pożogą rewolucyjną najdalszych kresów dawnej Rzeczypospolitej uciekali i chronili się u krewnych i znajomych na Brasławszczyźnie. Ludzie ci, jako znienawidzeni „krwiopijcy”, mogli stać się łatwym łupem CzeKi i paść ofiarą okrutnych represji. Po długich perswazjach Łopacińskiemu udało się przekonać Dzierżyńskiego, że są to potomkowie najbardziej patriotycznych rodów, zasłużonych w walce z caratem, którzy cierpieli na katorgach i zesłaniach, a obecnie, pozbawieni już majątków, nie stanowią zagrożenia dla rewolucji.

Dzierżyński obiecał potraktować tereny położone w łuku Dźwiny, czyli Brasławszczyznę i Dziśnieńszczyznę, jako coś w rodzaju specjalnej strefy ochronnej, umownie nazwanej Arką Noego, gdzie polscy ziemianie nie byliby poddawani bolszewickiemu terrorowi. Wyjeżdżając z Jod, Dzierżyński napisał na dwóch kartkach po jednym zdaniu i wręczył je Łopacińskiemu.

Moment rozstania dwu przyjaciół (i kuzynów) – Dzierżyńskiego i Łopacińskiego opisał bliski sąsiad Łopacińskiego, Czesław Sawicz:

„Łopaciński wyprowadził odjeżdżającego gościa przed portal pałacu. Przyjaciele uścisnęli dłonie. Dzierżyński wsiadł do swego automobilu. Otoczyli go wierni czekiści. Dzierżyński jeszcze raz, już z samochodu, uczynił ręką pożegnalny gest i zawołał: „Pamiętaj, Arkę Noego zostawiam pod twoją opieką, z mojej strony wszystko będzie załatwione”.

Dzierżyński dotrzymał słowa – pisze dalej Czesław Sawicz. Wystarczyło jego jedno zdanie napisane na karteczce notesu. Dzięki Arce Noego udało się uchronić szereg zasłużonych dla kraju rodów polskich i litewskich. Od Dźwiny, pałacu Łopacińskich w Leonpolu, od rzeki Dzisny, od majątków Ustronie i Judycyn, należących do tej rodziny, a właściwie wszystko, co znajdowało się w widłach tych rzek i aż do brasławskich jezior, było Arką Noego i było poddane jakiejś niezauważalnej, ale dość skutecznej ochronie. Ostatni bój o tę ziemię stoczono na konferencji pokojowej w Rydze. Tam znowu odpowiednimi kanałami dyplomatycznymi zadziałały wpływy Dzierżyńskiego i Piłsudskiego. Nie oddano Arki Noego bolszewikom, wymieniono ją na Mińsk i rejon tego miasta, za odstąpienie Polsce dostępu do środkowej Dźwiny”.

...Gorzkie żniwa traktatu ryskiego będzie później zbierał – nie Feliks Dzierżyński, ale Józef Piłsudski. Ale nie odstępujmy od głównego wątku.

Opieka Dzierżyńskiego nad Arką Noego była tak skuteczna, że zadziałała jeszcze w wiele lat po jego śmierci, czego świadectwem – opisany przez tegoż Czesława Sawicza następujący epizod:

„Otóż we wrześniu 1939 r., kiedy Armia Czerwona zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow zajmowała wschodnią część Rzeczypospolitej, właściciele majątków opuszczali swe dobra i uciekali na Łotwę lub Litwę, a jeżeli to z jakichś względów nie było możliwe – chronili się gdzieś w Wilnie.

[...] Jedynie Aleksander Łopaciński pozostawał w domu, w swym rodowym pałacu. Przez jakiś czas był spokój, po paru jednak tygodniach w nocy do sypialni pana Aleksandra wtargnęło trzech funkcjonariuszy NKWD z bagnetami na broni i pistoletami gotowymi do strzału. „Podnimajsia pan i stupaj s nami” – rozkazali ostro. Łopaciński spodziewał się tej wizyty.

Zgoda, pójdę z wami, skoro tak sobie życzycie – powiedział pojednawczo pan Aleksander i wydobywszy spod poduszki papierek napisany przed dwudziestu laty przez Dzierżyńskiego, wręczył go oficerowi NKWD. [...] Odręczne pismo i podpis Dzierżyńskiego wywołały na nim odpowiednie wrażenie. Dzierżyński już kilkanaście lat nie żył, ale i po śmierci był straszny na tyle, by bano się ruszać tego polskiego pana. Nawet pismo bali się zabrać. Zasalutowali i opuścili pałac. Aleksander Łopaciński miał zapewniony spokój nawet i wtedy, kiedy po raz drugi Armia Czerwona zajęła Jody. Jedynie miejscowi partyzanci [sowieccy], dla których Łopaciński był mimo wszystko „pomieszczikiem”, polskim panem, nie mogli ścierpieć jego pałacu. Spalili. Mimo to nie odważyli się go zamordować. Zmarł w Jodach śmiercią naturalną”.

Dr Grzegorz Rąkowski, komentując tę całą relację Czesława Sawicza, odnotowuje popełnioną w niej nieścisłość. Aleksander Łopaciński zmarł w 1917 roku, a więc cały incydent z Dzierżyńskim musiał dotyczyć syna Aleksandra, ostatniego właściciela Jod – Henryka Łopacińskigo.

Tragicznego losu nie uniknął niestety sąsiad i krewny Henryka, Józef Łopaciński z majątku Ustroń, zamordowany przez sowieckich partyzantów w czerwcu 1942 roku wraz z przypadkowo goszczącym w jego domu dalekim krewnym Tadeuszem Perkowskim, przedwojennym zastępcą Komisarza Generalnego RP w Gdańsku.

* * *

Jody Łopacińskich na Brasławszczyźnie musiały Dzierżyńskiemu nieodmiennie kojarzyć się z Jodą na Wileńszczyźnie, majątkiem rodziców jego matki, Heleny z Januszewskich Dzierżyńskiej. Dwór w Jodach na Brasławszczyźnie (a był tam piękny klasycystyczny pałac) został (jak czytamy u Czesława Sawicza) spalony przez sowieckich partyzantów. Dworek w Jodzie na Wileńszczyźnie szczęśliwie przetrwał wszystkie burze dziejowe. W tej właśnie Jodzie rodziła się większość dzieci państwa Heleny i Edmunda Rufina Dzierżyńskich, rodziców Feliksa.