Cmentarz Bernardyński na Zarzeczu w Wilnie kryje szczątki wielu zasłużonych wilnian. Tych z urodzenia i tych z wyboru. Pośród licznych zabytkowych grobów znalazła tu miejsce wiecznego odpoczynku również rodzina Pożerskich, zapisana do Ksiąg Szlacheckich Guberni Litewsko-Wileńskiej i od XVI wieku pieczętująca się herbem Pomian. Tuż za bramą cmentarną, po prawej stronie w alei, spoczywają obok siebie zawodowi wojskowi, ojciec i syn: pułkownik Władysław Pożerski (1852-1924) oraz wybitny artylerzysta Olgierd Pożerski (1880-1930), generał brygady, odznaczony w 1924 Krzyżem Virtuti Militari. Nieco dalej – groby dra medycyny Feliksa Pożerskiego (1803-1858), lekarza wojskowego w stopniu generała majora, członka i wiceprezesa Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego; jego dzieci i synowej Eleonory z Romaszewskich (1862-1924), organizatorki i nauczycielki tajnej polskiej szkółki nauczania w zaborze rosyjskim. Jej wnuczką jest poetka Alicja Pomian-Pożerska Matulewicz (06.04.1910 - 02.06.2003), c. Feliksa Saturnina (ur. 1887), którą zawierucha II wojny światowej rzuciła za ocean, ale która nigdy nie odcięła się od swojego polskiego pochodzenia i korzeni wileńskich. Świadoma tego, że właśnie babcia – patriotka, społeczniczka i krzewicielka polskości – miała największy wpływ na ukształtowanie jej osobowości. Jej pamięci poświęciła wiersz zatytułowany „Pierwsze wspomnienia”, a w nim ciepłe słowa: „Pamiętam pierwszą słodycz z babunią spotkania”.

Nazwisko Alicji Pomian-Pożerskiej, poetki, publicystki, społeczniczki, śpiewaczki i melo-recytatorki, choć rodem z Wilna, ani tym bardziej jej poezja, nie są bliżej znane czytelnikowi wileńskiemu, a przecież to nasza wspólna historia. W wyniku wojny rodzina rozproszyła się po świecie, a na Litwie, w tym - w Kownie, została jedynie litewska gałąź Pożerskisów. Utwory poetki, jak też jej artykuły, były drukowane w prasie emigracyjnej Ameryki, Niemiec, Anglii i Australii. Polska, jako PRL, drukować ich nie mogła (a były czynione starania), bo nie tylko Niemcy, ale też Rosja została w nich oskarżona za zbrodnie wojenne, a przede wszystkim za Katyń. Pomian-Pożerska miała do tego potrójne prawo: jako Polka, jako poetka niosąca prawdę i jako wdowa po podporuczniku Wojska Polskiego Konstantym Pietkiewiczu, poślubionym w 1939 w Wilnie, więzionym w Kozielsku, a zamordowanym w bestialski sposób w Katyniu. Po wojnie wystąpiła w tej sprawie jako świadek i skarżąca w sądzie z ramienia państwa amerykańskiego.

Niniejszy artykuł zatytułowałam na pierwszy rzut oka górnolotnie. Alicja Pomian-Pożerska na licznych spotkaniach twórczych i poetycko-muzycznych w swoim domu w San Francisco przy ul. 1442 Sanchez Street, gdzie nigdy nie milkły dźwięki fortepianu, lubiła powtarzać: „My, Polacy, jesteśmy niezłomni tym, że polskością potomni”. Potrafiła tego jednak dowieść wielokrotnie, w tym – poprzez swoją poezję i zawarte w niej treści, na przestrzeni swojego długiego, bogatego twórczo i duchowo życia, życia napiętnowanego zarówno osobistymi niepowodzeniami, jak i wymuszonym przebywaniem na obczyźnie oraz niezmierną tęsknotą za Wilnem tudzież spokojem rodzinnego dworku w podwileńskim Janowie, pamiętnym z czasów dzieciństwa.

Twórczość Pomian-Pożerskiej, po drugim mężu Matulewicz, i jej bogatą osobowość odkryłam jesienią 2006 roku przebywając w Kalifornii. Poetka już nie żyła, ale pamięć o niej przetrwała, dla przykładu w artykule „Alicja w Krainie Czarów” autorstwa Róży Nowotarskiej i w „Zapiskach znad Zatoki San Francisco”, które wyszły spod pióra Adama Lizakowskiego: „(...) Zostałem przedstawiony pani Alicji Matulewicz i jej mamie, (która bez najmniejszego wysiłku była w stanie w kilku słowach opowiedzieć o przedwojennej atmosferze literackiej w Wilnie). Pani Alicja-poetka – przebywa na emigracji z mamą od zakończenia II wojny światowej. Jej mąż zginął w Katyniu. (...) Poetka, bardzo energiczna kobieta, biorąca czynny udział w życiu parafii, jest lektorem kościelnym i czyta Pismo Święte naprawdę dobrze. Działa też w „Towarzystwie Literackim”, mającym swoją siedzibę w Domu Polskim. (...). Obie panie, mama i córka, są bardzo miłe i urocze, mają dużo do powiedzenia; wspaniałe, czarujące damy”.

Alicja spędziła dzieciństwo w Wilnie i jego okolicach, w otoczeniu ludzi interesujących się sztuką, literaturą i muzyką. Uczennica Wileńskiego Gimnazjum im. ks. Czartoryskich pobierała lekcje prywatne i kursy z zakresu baletu, śpiewu, gry na fortepianie oraz języków obcych. Jeszcze w szkole zaczęła pisać wiersze, stopniowo urastające do rangi tomiku. Studia w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej (1938-1939) na Uniwersytecie Stefana Batorego przerwała jednak wojna. W drukarni wileńskiej bezpowrotnie zaginął złożony tam tomik poetycki zatytułowany „Tęczowe skrzydła”. Po uwięzieniu przez Rosjan męża, jako żona polskiego wojskowego, automatycznie znalazła się na liście osób „niewygodnych”. Dzięki pomocy zaprzyjaźnionego z rodziną muzyka i pianisty Jerzego Matulewicza wraz z matką Teresą z Nowickich przedostała się w charakterze emigrantki za granicę. Znalazła zatrudnienie jako administrator Amerykańskiego Czerwonego Krzyża w Furth (1944-1946) i działała na terenie Niemiec na rzecz swoich rodaków-kresowiaków. W „Marszu Kresowiaków”, swego czasu odręcznie przepisywanym przez żołnierzy w niewoli na kartkach, a nawet śpiewanym z refrenem: „Wrócimy znowu do Wilna i Lwowa...”, napisała:

Po zakończeniu wojny, na zaproszenie kierownictwa Amerykańskiego Czerwonego Krzyża, przeniosła się do Ameryki. W latach 1947-1973 była kierownikiem produkcji w Graphic Arts & Die-Cutting Division w Diamond National Corporation w San Francisco. Założyła (1950) i prowadziła stowarzyszenie „Stanica Kresowa”, mające na celu zbiórkę i przekaz funduszy celem wsparcia żołnierzy kresowych (głównie inwalidów) pozostałych po wojnie w Niemczech. Prowadziła na szeroką skalę organizowaną działalność patriotyczno-społeczną, była długoletnim członkiem Kółka Literacko-Dramatycznego, działającego przy Domu Polskim (zał. w 1926) w San Francisco, dbała o chorą matkę, pisała wiersze i zainicjowała rubrykę w lokalnej prasie pt. „Z teki wilnianki”. Ponadto zajmowała się sprawami organizacji koncertów poślubionego już na obczyźnie Jerzego Matulewicza, od którego „zaraziła się” muzyką Chopina, co pozostawiło niezatarty ślad w jej twórczości poetyckiej i prozatorskiej. Ukazała się nawet specjalna płyta z zapisem recytacji jej wierszy na tle muzyki wybitnego kompozytora. W patriotycznym wierszu „Chopiniana” akcentowała:

W latach 1965 i 1975 światło dzienne ujrzały dwa okazałe tomy poezji: „Najlonowe skrzydła” oraz „Koncert e-moll”, wydane drukiem w Anglii. Pierwszy nakładem Oficyny Poetów i Malarzy, drugi – Veritas Foundation Publication Centre. Polski rząd w Londynie, wyróżniając działalność na polu społecznym i literackim, przyznał Alicji Pomian-Pożerskiej Złoty Krzyż Zasługi. Bynajmniej nie było to jedyne odznaczenie. Do końca swoich dni pisała wiersze, śpiewała i recytowała. Stanowiła rodzynek każdej imprezy polonijnej w Kalifornii, w której wzięła udział.

Tematyka jej wierszy była bardzo rozległa. Pisała o losie Polaków nie z własnej woli porozrzucanych po świecie, o tęsknocie i miłości do Ojczyzny, o powstaniach, wojnach i Katyniu, ale też o przyrodzie, poezji jako gatunku literackim, kobiecie i mężczyźnie, miłości, przyjaźni, erotyce, muzyce Chopina, krytycznym spojrzeniu na młode pokolenie, zabytkach i kolorycie Kalifornii, niepowtarzalnym pięknie Pacyfiku. Miała ciekawe spostrzeżenia w stosunku do najnowszych wydarzeń światowych swojej epoki i żywo reagowała na nie („Epoka i człowiek”, „Łajka”, „Olimpiada”). Sporo uwagi udzieliła „rozmowom z Bogiem” i charyzmatycznej osobowości Jana Pawła II (w zasadzie są to wiersze dotąd nie publikowane), dostrzegając jego pozytywny wpływ na młodzież.

Przyszły papież-Polak odwiedził w roku 1976 San Francisco jeszcze jako kardynał Karol Wojtyła. Na spotkaniu z Polonią osobiście rozmawiał z Pomian-Pożerską, która wręczyła mu na pamiątkę jeden ze swoich tomików. Natomiast wizyta papieża w roku 1987 w Kalifornii była pierwszą wizytą papieską w historii Watykanu. Na wspólnym ich zdjęciu (1976) poetka zanotowała, że była zaskoczona, iż pamiętał o niej rezydując w stolicy apostolskiej już jako Jan Paweł II. Fakt ten, niewątpliwie godny odnotowania w biogramie poetki, przemawia sam za siebie. Jej nazwisko znajdziemy w antologii polskiej poezji maryjnej pt. „Madonna poetów” (red. Z. Paszkowski), która ukazała się drukiem w Londynie w roku 1965, natomiast w roku 1974 doczekała się przekładu na język angielski.

Twórczość poetycka o tematyce wileńskiej najobszerniej została zaprezentowana w „Najlonowych skrzydłach” (Londyn, 1965). Poezje zilustrował ciekawymi drzeworytami Stefan Mrożewski. Z kolei Słowo wstępne napisał Leonidas Dudarew Ossetyński, między innymi konstatując: Pióro w rękach Polek-Kresowianek to narzędzie istotne, często i sprawne. (...) Autorka „Najlonowych skrzydeł”, tworząca na przełomie epok, nie pozwala pogrzebać bezpowrotnie ducha romantyzmu, którym była przesączona aż do ostatnich dni niepodległości Polski ziemia, z której pochodzi. (...) Jak słowiki zagnieżdżone w sercu Wilna, w ogrodzie popularnej i gwarnej kawiarni Czerwonego Sztralla, nie zmieniły pieśni i z nastaniem nocy napełniały najruchliwsze ulice miasta sielankowymi trelami, tak i poetka Kresów wydarta z ojcowizny, przeniesiona na drugą półkulę świata i oderwana od wszystkiego z czym wzrosła, nie może przestać być śpiewakiem swej ziemi ojczystej. Jak słusznie dostrzeżono, z teki wilnianki, niczym korki z butelek przedwojennego wileńskiego kwasu chlebowego, ale z siłą nie mniejszą od szampana, strzelały humoreski „przyprawione” gwarą wileńską: „Diabeł w Wilnie”, „Koński fason”, „Bestia z jajkiem”, „Wściekłe mydło”, „W obronie przykazań”, „Zaręczyny z wiedźmą”. W wyżej wymienionym tomie poezji znalazł się również „Jasio tancerz”:

Interesujące są również spostrzeżenia i uwagi poetki o, zdawałoby się na pierwszy rzut oka, prozaicznej pracy człowieka, w tym – na roli. Natomiast w „Strażniku Wilna” opisała przygodę, która się przydarzyła pewnemu dozorcy. Z lat młodości utkwił w jej pamięci fakt, że typ dozorcy wileńskiego, to „bezsprzecznie człowiek prawy”, „w odpowiedziach lakoniczny”, „patriota zawołany” i „filozof specyficzny”. Na podstawie przeczytanych wierszy Pomian-Pożerskiej wnioskuję, że tęskniąc za rodzinnym domem i dworkiem oraz spokojnym i dostatnim życiem, za starym ładem i porządkiem, nie mniej tęskniła za zróżnicowaną stylistycznie architekturą Wilna, za jego kolorytem, melanżem lokalnych tradycji, ale i swojską uchu miejscową gwarą, którą utrwaliła z myślą o przyszłych pokoleniach w wielu swoich wierszach.

W „Filarze grodu Giedymina” porównywała samą siebie do niezmiennego filara. O sobie pisała, że jest: Wrośnięta z ojczystą, siłą niepojętną / w tę losami zmienną grudkę ziemi świętą. Hołdem odrębności kresowej tradycji i artyzmu samorodnych wiejskich twórców, kresowej wsi z jej chłopskimi chatami i zagrodami oraz przydrożnymi kapliczkami, barwami i dźwiękami północnej ziemi Kresów, ale też swoistym finałem wzlotów kresowej duszy autorki jest niewątpliwie „Lniana symfonia”. Od dzieciństwa związana z podwileńską wsią, kochająca zwierzęta i ptaki, lubiąca podróżować w celu zgłębiania tajemnic przyrody, potrafiła dostrzec niezwykły urok świata, uchodzący przeciętnemu zabieganemu człowiekowi z pola widzenia. W wierszach poświęconych Litwie przewijają się pory dnia i roku, opisy poszczególnych, najbardziej charakterystycznych tym terenom drzew, kwitnące chabrami pola, wysokie lasy, rozległe łąki i bezbrzeżne łany zbóż.

„Obraz niezatarty drogiej sercu Wileńszczyzny” jakby rywalizował z mozaikowym obrazem miasta oprawionego w ramę wzgórz, zmieniającego swoją szatę nie tylko w zależności od pór roku, ale i im właściwym dorocznym świętom, odwiecznym obyczajom i tradycjom. Nazwy wierszy i opowieści mówią same za siebie: „Boże Narodzenie w Wilnie”, „Palmy wileńskie”, „Niedziela Palmowa w Wilnie”, „Groby Pańskie w Wilnie”, „Kaziuk”, „Noc Świętojańska w Wilnie”, „Obchód Bożego Ciała w Wilnie”, „Kalwaria pod Wilnem”, „Kiermasz św. Piotra i Pawła w Wilnie”.

...................................................

Strojne, bogate i piękne w prostocie było to nasze polskie Wilno – pisał L. Ossetyński – zamknięte w objęciach dwóch rzek, strzelające w niebo lasem kościelnych wież, tonące w zieleni kwitnących drzew i krzewów, poruszające się w przyszłość w upajającym polonezie dwóch dziesiątków lat wolności i promieniujące na całą Polskę wiedzą jednego z najstarszych uniwersytetów w Europie. Jednak Wilno dla poetki – to nie tylko architektura wtopiona w bujną zieleń, to również brutalne wspomnienia z czasów wojny, wspomnienia miasta rodzinnego „rozpaczliwie rozdzwonionego dzwonami wszystkich kościołów”. O tym wszystkim jakże dobitnie mówią: „Nalot”, „Ostatnie dni Polskiego Wilna”, „Tchórz”, „Wywożą”, „Serce Matki”. Kiedy po latach, na drugim krańcu świata, spotkała swego ziomka, również wyzutego z ojcowizny, w wierszu „To mój... nieznajomy” odkryła Czytelnikowi swoją prawdziwą duszę i najskrytsze marzenia:

Alicja Pomian-Pożerska Matulewicz była członkiem Kongresu Polonii Amerykańskiej, członkiem Litographers and Photoengravers International Union oraz Towarzystwa Literackiego działającego w San Francisco. Została uhonorowana następującymi odznaczeniami: Złoty Krzyż Zasługi, Złoty Medal Związku Żołnierzy Kresowych (4-krotnie), Krzyż Pamiątkowy 5. Kresowej Dywizji Piechoty, Złoty Medal Skarbu Narodowego. Miała rzadkie i ciekawe hobby – ornitologię. A ściślej, leczyła chore ptaki. Z relacji znających ją osób wynika, że zainteresowanie pogłębiło się w sposób szczególny po przejściu na emeryturę. Wtedy często można było ją spotkać w uroczym parku Golden Gate. Umożliwiła powrót na łono przyrody setkom poszkodowanych ptaków. We wspomnieniu pośmiertnym pióra Waldemara Głodka, które się ukazało w niezależnym polonijnym miesięczniku społeczno-kulturalnym „Nasza Gazetka” (sierpień 2003), ukazującym się pod red. Gabriela Michty, czytamy: Kiedy przed kilku laty uroczyście obchodzono w Domu Polskim w San Francisco 90-te urodziny Alicji Pomian-Pożerskiej Matulewicz, spotkało się liczne grono przyjaciół i znajomych wybitnej Polki. Była nie tylko pisarką i poetką, ale również śpiewaczką i społeczniczką, wielką miłośniczką ptaków. Jej twórczość nasycona jest religijnością, patriotyzmem i umiłowaniem przyrody. Była Żołnierzem Honorowym Związku Żołnierzy Kresowych.

I chociaż w nekrologu znalazły się piękne na pozór słowa: „Możesz odejść na zawsze i być zawsze blisko...”, swego czasu piękna, energiczna, uczynna i twórcza kobieta, ostatni okres życia spędziła samotnie w przytułku dla starców w Brentwood. Została pochowana obok ukochanej matki na Cmentarzu św. Krzyża w Colma, która, jak życie dowiodło, była dla niej najwierniejszą przyjaciółką:

Najbliższa rodzina Alicji Pomian-Pożerskiej wywodziła się ze wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej, gdzie wzajemnie się uzupełniały i nawzajem przeplatały języki, kultury i religie, co niejednokrotnie podkreślała w swojej twórczości jako wartość pozytywną. Nic więc dziwnego w tym, że wiersze poetki są nacechowane ogromnym ładunkiem historyczno-patriotycznym, a jednocześnie przemawia w nich racjonalizm. Wyróżniki jej twórczości – autentyzm i autobiografizm, wyraźnie zaakcentowane folklor i dialekt kresowy, pejzaż zakordonowy, typy kresowian oraz mocno przemawiające z wersów pamięć i nostalgia – mówią o literackiej przynależności poetki wywodzącej się z Polaków litewskich do tzw. szkoły wileńsko-litewskiej. Mityzacja Kresów stanowi składnik wielkiego mitu jagiellońskiego, którego geneza tkwiła w nienormalnych warunkach życia narodu polskiego w dobie rozbiorowej, pozbawionego państwa, lecz nie uległego. Literacki mit kresowy powstał więc z konieczności samoobrony i z tęsknoty za światem bez przemocy, w którym różne narody mogłyby żyć w zgodzie. W ciągu stuleci spełniał funkcje poznawczą i perswazyjną, zaspokajał niepodległościowe nadzieje i pomagał trwać „narodowi kresowemu”. Był podnietą do czynów wyzwoleńczych i do codziennej pracy (...) – napisał Bolesław Hadaczek w „Przedmowie” do Antologii polskiej literatury kresowej XX wieku, Szczecin 1995, s. 12. Kilkadziesiąt wierszy Pomian-Pożerskiej zostało poświęconych właśnie tej tematyce. Nazwy niektórych mówią o wszystkim: „Marsz kresowiaków”, „Kresowianka”, „Ranek kresowy”, „Życzenia wilnianki”, „Piosenka tułacza”, „Marzenia o Wileńszczyźnie”, „Ziemia nie własna”, „Kędy Wilia płynie”, „Gawędy na obczyźnie”, „Cios w Ostrą Bramę”, „Apel przodków”.

Spuścizna literacka Alicji Pomian-Pożerskiej – to kilkaset wierszy w druku (ze znakomitą przedmową ich autorki o poezji w muzyce Chopina do tomu „Koncert e-moll”) i w rękopisach, pozwalających zakwalifikować poetkę do rzędu twórców polskiej literatury kresowej. Na uwagę zasługują również artykuły, eseje, nowele, humoreski i skecze (ponad 200), które ukazały się w prasie polonijnej: w „Polaku w Kalifornii” i „Kronice Zachodniej” (San Francisco), „Dzienniku Związkowym” (Chicago), „Lajkoniku” (Hollywood), „Nowym Świecie” (Nowy Jork), „Kwartalniku Kresowym” (Londyn), „Kuryerze Polskim” (Milwaukee) i in.

Powyżej omówione pozycje o tematyce wileńskiej nie wyczerpują ogółu zagadnienia i z pewnością sporo jest jeszcze w tym do odkrycia. Jest to bowiem temat-rzeka i wdzięczny materiał na szerszą pracę dla studentów, chociażby polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego. Tomy poezji Alicji Pomian-Pożerskiej są w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Kasety oraz CD z recytowanymi przez autorkę wierszami z podkładem muzycznym znajdziemy w zbiorach Instytutu im. F. Chopina w Warszawie. Informację o powiązaniach rodzinnych i wierszach dotąd nie publikowanych można uzyskać od autorki niniejszego opracowania.

Reasumując, chciałabym zaakcentować, że poezja wybitnej wilnianki Alicji Pomian-Pożerskiej Matulewicz powinna znaleźć swoje miejsce w opracowaniach i antologiach polskiej literatury kresowej. A w sumie, jej niezwykła osobowość – to piękna i godna postawa do naśladowania dla młodego pokolenia. Postawa świadcząca o tym, że nawet na obczyźnie człowiek nie tylko nie przestał kochać swojej pierwotnej Ojczyzny – Litwy, ale też rozsławiał jej piękno oraz niepowtarzalność, tym samym zachęcając do tego innych. Poetka zdała swój egzamin życia w stosunku do kraju młodości i lat dziecinnych. Moim zdaniem, była to dzielna próba pozostawienia na tym ogromnym i brutalnym świecie swojego małego, lecz niezatartego śladu. Śladu wiernej wilnianki.

dr Liliana Narkowicz