Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza

(Początek patrz w nr nr 7-12 ub. r., nr nr 1-3 br.)

„Za owych czasów zdaje się, że Niemcy uważani byli w domu Henryka jeszcze za ludzi. Za nieludzi traktowani byli tylko Prusacy. Zaś Fraulein Matylda pochodziła z Rygi, a Niemcy bałtyccy byli prawie tak dobrzy jak Polacy, gdyż zaczęli być prawie tak samo uciskani przez złych Rosjan. Natomiast ciocia Pafcia miała zwyczaj mawiać jednym tchem: „Drogi Iwan Mikołajewicz (jakiś tam), kochana frejlena, najdroższy Henryś, albo (do matki jego) najmilsza moja”. W ten sposób zacierała właśnie kształty pojęć, których różniczkowanie i tak udawało mu się z największym jedynie trudem”. (Józef Mackiewicz „Faux-pas ciotki Pafci”).

Jak już pisałam wcześniej, według Wacława Lewandowskiego, tytułowa ciotka Pafcia została obdarowana przez Józefa Mackiewicza przeżyciami, które były udziałem trzech osób rzeczywistych: Stefanii Matulaitisowej, Wilhelminy Matulaitisowej i pani Fleury, żony Stanisława Filiberta Fleury'ego, znanego w Wilnie fotografika i malarza.

Stefania i Wilhelmina – to siostry, rodzone ciotki Józefa Mackiewicza. Obie – zamężne Matulaitisowe. W rodzinie mówiło się o nich: „Matulaitisowie petersburscy” i „Matulaitisowie wileńscy”. „Wileńscy” – to Wilhelmina i jej mąż Stasys. „Petersburscy” – to Stefania i jej mąż Vincas.

Vincasa Matulaitisa „petersburskiego” Wacław Lewandowski obdarowuje „neonacjonalistyczną świadomością litewską”, Stasysa Matulaitisa „narodowością bolszewicką”. Zbyt kategoryczny to „podział”, bowiem ze wspomnień Wilhelminy Matulaitisowej to właśnie jej mąż, Stasys Matulaitis – w przeciwieństwie do swego szwagra, Vincasa Matulaitisa, zdecydowanie wyróżniał się „neonacjonalistyczną świadomością litewską” (o czym będzie niżej).

O Matulaitisach „petersburskich” pisałam bodaj przed czterema laty, przeto niniejszym już tylko w grubym skrócie:

Bratem Vincasa Matulaitisa (męża Stefanii) był arcybiskup wileński Jurgis Matulaitis, zięciem zaś (czyli mężem siostry stryjecznej Józefa Mackiewicza) był Stasys Lozoraitis, późniejszy poseł Litwy w Berlinie, szef MSZ Litwy kowieńskiej w latach 1934-1939, po wojnie – szef rządu emigracyjnego niepodległej Litwy, rezydującego w Watykanie. (M. in. wśród Polaków Lozoraitis był uważany za litewskiego nacjonalistę, wśród Litwinów – za polonofila).

Stefania i Vincas Matulaitisowie mieli troje dzieci: Jurgisa, Vincentę (zwaną Wincunią) i Grażynę. Jurgis Matulaitis po wojnie był emigrantem litewskim w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Był mężem wilnianki, „niezłomnej” Polki – Alicji Pomian-Pożerskiej, emigracyjnej poetki, autorki dwóch tomów wierszy, publicystki prasy polskiej na obczyźnie (w USA, Argentynie i Australii).

Jurgis Matulaitis, brat cioteczny Józefa Mackiewicza oraz jego ojciec, Vincas Matulaitis, odegrali pewną rodzinno-dobroczynną rolę w ważnym epizodzie życiowo-wojennym Józefa Mackiewicza. A było tak. Młodziutki Józef Mackiewicz, żołnierz XIII Pułku Ułanów Wileńskich, był wśród ostatnich, którzy 15 lipca 1920 roku opuszczali Wilno, gdy już pierwsze patrole bolszewickie wchodziły na przedmieścia.

W nocy z 17 na 18 lipca, po znojnym odwrocie pod ogniem i kluczeniu po lasach, po bitwie pod Mickunami, po zwycięskiej kawaleryjskiej szarży pod Rudziszkami przeciw oddziałowi konnemu „czerwonych” Kozaków, który zagrażał cofającej się piechocie, XIII pułk dotarł do stacji Orany. Miasteczko było w rękach pułku huzarów litewskich, uznano więc, że można zarządzić tu postój. Litwini mieli z bolszewikami umowę o neutralności, gwarantującą (rzekomo), że „czerwone” wojska nie wejdą na tereny pozostające pod kontrolą litewskiego wojska. W Oranach zatrzymała się na nocny odpoczynek także część taborów polskich, jakaś formacja artyleryjska i trochę piechoty. Bolszewicy bynajmniej nie przejęli się „gwarantującą umową”, „litewską neutralnością”. Otoczyli miasteczko, znieśli posterunki Litwinów, z zaskoczenia zaatakowali stację konnicą i dokonali rzezi na ścieśnionych u toru kolejowego żołnierzach polskich. XIII pułk został rozproszony, a Józef Mackiewicz wydostał się z gęstwy tratowanych i mordowanych ludzi. Wraz z dwoma kolegami ułanami podążyli w kierunku Grodna. Podczas błąkania się, szukając żywności w jakiejś wsi, Mackiewicz odłączył się na chwilę od kolegów i został pochwycony przez litewski patrol. Przesłuchiwany, powołał się na ciotecznego brata, Jurgisa Matulaitisa, który był naonczas rotmistrzem w wojsku litewskim. Szczęśliwym trafem pułk Matulaitisa stacjonował w okolicy, pod Olkienikami. Gdy Mackiewicza wprowadzono do izby, w której przebywali oficerowie litewscy, Jurgis Matulaitis wstał i podał rękę jeńcowi (bratu ciotecznemu), co oczywiście wpłynęło na polepszenie sytuacji pojmanego. Józefa Mackiewicza odesłano do więzienia w Wilnie, gdzie miał czekać na dalsze decyzje władz. Pod koniec sierpnia wieść o zdarzeniu dotarła do najbliższych i matka Józefa, Maria Mackiewiczowa wyprosiła poręczenie u ojca Jurgisa, Vincasa Matulaitisa (Vincas Matulaitis był naonczas członkiem litewskiego rządu, pełnił funkcje kontrolera państwowego). Oczywiście nie odmówił pomocy (na zasadzie „jak to w rodzinie”…). Józefa Mackiewicza zwolniono z więzienia. Od tego czasu przebywał w domu rodzinnym w Wilnie przy ulicy Witebska 1 róg Białostockiej, w tzw. Kolonii Montwiłłowskiej. W przeddzień „cudu nad Wisłą” Józef Mackiewicz rozmawiał w domu z Romanem Pilarem, który odwiedził Mackiewiczów już jako sowiecki czekista, zajeżdżając służbową limuzyną. Roman Pilar wstąpił do dobrze znanego mu z dzieciństwa domu po rzeczy swojej żony, Katarzyny (Katre) z Matulaitisów („wileńskich“), przechowywane przez rodzinę Mackiewiczów. Pilar był podjęty herbatą, mniej rozmową, bowiem w skupieniu i przerażeniu Maria Mackiewiczowa, jej córka Seweryna i syn Józef słuchali tego, o czym mówił: że zdobycie Warszawy jest kwestią godzin, bo „czerwona“ kawaleria jest już na warszawskiej Pradze...

Czekista Roman Pilar, siostrzeniec Feliksa Dzierżyńskiego, „biały“ Litwin – Vincas Matulaitis („petersburski“), „czerwony“ Litwin – Stasys Matulaitis („wileński“), błogosławiony Jurgis Matulaitis, wybitni pisarze – Józef i Stanisław Mackiewiczowie – to wszystko Rodzina… Potem Józefowi i Stanisławowi Mackiewiczowi przybędzie jeszcze jeden szwagier – wybitny bolszewicki rewolucjonista litewski Karolis Požela. Ale to będzie później...

Ze wspomnień ciotki Józefa Mackiewicza, Wilhelminy Matulaitisowej:

Wnuczka powstańca, córka „niepoprawnego politycznie” ojca – czy mogła myśleć i czuć inaczej? Interesujący to fragment wspomnień (jak też następne) w konfrontacji ze wspomnieniami jej męża, doktora Stasysa Matulaitisa, w których nigdy się nie przyznał, że zanim ją poślubił, zdążył ją wszak dobrze poznać, że dokonał wyboru bynajmniej – nie przez przypadek (jak o tym pisał) i nie przez nieprzemyślaną decyzję… I że… to nie on ją wciągnął w ruch esdecki w Wilnie, ale wręcz odwrotnie, bo – ona jego… Bowiem od pewnego czasu „ten doktor Stasys Matulaitis” stał się dla niej, jak to ujęła, „człowiekiem jej ideału”. Albo idei – demokratycznych, wolnościowych.

Dzień po ślubie udali się w długą podróż – na miejsce zesłania. Podróż tę Wilhelmina z Mackiewiczów Matulaitisowa opisze tak:

Była chłonna wciąż nowych wrażeń, których nie brakło także w tym dziwnym obcym pejzażu, z którym jednak potrafiła się oswoić (...)

Było to w roku 1898. W tym samym roku przebywał na zesłaniu przyszły członek rodziny Matulaitisów, Feliks Dzierżyński. Na innym krańcu Imperium, nad inną rzeką, nad Leną. Miał naonczas 21 lat. Może takoż tęsknił za petlowanym chlebem, ale jeszcze bardziej – za Wilnem, za partyjną robotą, za gronem towarzyszy, wileńskich esdeków. Razem z współzesłańcem powziął śmiały plan ucieczki. W 1902 roku, na łamach „Czerwonego Sztandaru” (organu Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy) Feliks Dzierżyński opisze ją pod postacią literackiego opowiadania, które redakcja (a najprawdopodobniej sam autor) zaopatrzy krótkim wstępem:

„Dochodzą wciąż nas wieści, że nie przechodzi dnia prawie, by ktokolwiek z wygnańców syberyjskich nie uciekł. Podajemy tu parę epizodów z ucieczki jednego z naszych towarzyszy Feliksa Dzierżyńskiego, któremu szczęśliwie się udało wraz ze swym towarzyszem przedostać za granicę”.

Północ wybiła na wieży cerkiewnej; dwaj wygnańcy światło zgasili w swej izbie i przez okno wyleźli ukradkiem na podwórze, by nie zbudzić gospodarzy. Daleką i niebezpieczną mieli podróż przed sobą; pożegnać mieli na zawsze to miejsce piękne, lecz puste, tchnące śmiercią, obczyzną, niewolą. Jak zbóje w nocy skradali się koło chat, rozglądając się bacznie, czy nie ma kogo, czy nie czyha kto na nich. Cicho było, wieś spała. Od czasu do czasu tylko stróże nocni znaki sobie dawali stukając w kołatkę. Wreszcie przyszli nad rzekę, cofnęli się: tam rybak rozstawiał swe sieci, nie mogli więc wsiąść do czółna, musieli ukryć się, by nie zauważono, że w ciszy nocnej wygnańcy coś knują.

Rybak wrócił niebawem do chaty. Znaleźli więc czółno i usiedli cicho, cichuteńko, czując w sobie siłę i wiarę, że ujdą stąd. Żal tylko ogromny ich ścisnął, gdy wspomnieli, że w tejże wsi ich bracia się męczą i będą jeszcze się męczyli, tęsknili i wyglądali wieści z pola walki, dokąd oni teraz podążają pomimo zakazów carskich i pilnowania na miejscu przez szpiclów specjalnych, urzędowo zwanych „dozorcami politycznych zesłańców”. Uczucie to jednak trwało moment tylko; na drugi brzeg Leny szerokiej i bystrej musieli przepłynąć tak cicho, by szmeru nawet żadnego nie było. Oddech zaparło, serce ścisnęło się radośnie, już jadą, wieś już oddala się szybko, aż wreszcie zniknęła w ciemnościach. Wówczas radosny okrzyk wyrwał się z ich piersi, zmęczonych przeszło dwuletnim uwięzieniem, chcieli uściskać się, głośno krzyczeć o swej radości, by świat cały się dowiedział, że oto będąc wygnańcami przed pięciu minutami, przestali nimi już być, poczuli się prawdziwie wolnymi, bo zrzucili z siebie kajdany i nie siedzą dobrowolnie na miejscu wygnania tylko dlatego, że car im kazał tam siedzieć.

Żwawo do pracy się wzięli. Do 9 rano musieli przebyć przestrzeń piętnastomilową. Na zmianę wiosłowali. Prąd rzeki był bystry, więc lotem ptaka sunęło czółno po gładkiej, lecz wartkiej toni rzeki, otoczonej górami, łąkami i lasem. W nocy przy księżycu wszystko to wyglądało fantastycznie i tajemniczo. Gdzieniegdzie nad brzegiem ogniska się paliły, odbijając się w wodzie. Unikali tych brzegów wygnańcy, w cieniu starali się jechać, spoglądając w stronę ogniska i śmiejąc, i ciesząc się w duszy, że nikt nie wie, że trzeba „łapać”.

Lecz radość nadmierna i uczucie spokoju miały przeminąć wkrótce: usłyszeli przed sobą szum jakiś, jak od wodospadu, przy ciszy nocnej szum rozległ się daleko, odbijając się od gór. Słychać było, że tam pomrukuje jakiś olbrzym, rozpoznać jednak nie było sposobu, czy trzeba z nim walczyć i jak. Zbiegów ogarniać zaczął niepokój, nie znali rzeki, na moment wstrzymali się w biegu i prędzej do brzegu skierowali swą łódź, by w czas uprzedzić niebezpieczeństwo. Szum wciąż potężniał, aż wreszcie w łoskot przeszedł; rozpoznać już można było, że dwa żywioły walkę staczają. Wynurzyła się wyspa ogromna, a z lewej jej strony wznosiły się nad rzeką skały i z nimi fale toczyły tak głośną walkę.

Minęli to niebezpieczeństwo, skierowali się w prawo, odetchnęli swobodnie; lecz wyspa kończy się i znowu łoskot i prąd łódkę chciał rzucić przez skały w dół. Tu stał młyn; rzeka ku wyspie groblą była przegrodzona, a woda pędziła z szumem przez groblę w dół. Zatrzymali się w porę u brzegu. I co tu robić? Przed nimi młyn, grobla skalista i przepaść, z lewa wyspa ogromna z brzegiem spadzistym, tam w tyle skały. W młynie widocznie spali, psów na szczęście nie było, konie zarżały tylko niespokojnie i galopem od brzegu odbiegły. Jeden ze zbiegów na zwiady poszedł; być może uda się po cichu przeciągnąć łódkę brzegiem obok młyna; drugi w łódce pozostał. Zwiady nic nie pomogły, wracać trzeba przeciwko prądowi, zapewne tam pośród skał było przejście, noc teraz lecz nie ma rady, trzeba szukać; podjechali do wyspy i wzdłuż niej zawrócili. Lecz w nocy przy tak szalonym pędzie wody nie można na ryzyko przejścia szukać, tym bardziej, że księżyc się już schował, zaczęło świtać i mgła zaczęła wznosić się ku górze nad rzeką. Po długich trudach udało im się nareszcie wśród krzaków łódkę przez wyspę przeciągnąć. Dwadzieścia razy za łódkę brali, wytężali wszystkie swe siły, by o dwa do trzech kroków przesunąć ją, aż wreszcie wyczerpani, omal bez sił, zepchnęli łódkę na drugą stronę, usiedli i czas jakiś tak płynęli odpoczywając. Chłód począł dokuczać nad ranem, włożyli więc palta zimowe, ciesząc się, że i tę trudność przezwyciężyli. Rozedniało wkrótce prawie zupełnie, prąd unosił ich wciąż dalej i dalej. Milczeli pracując usilnie wiosłami, otoczeni zewsząd mgłą szarą, gęstą, ciemną, Nie widzieli już nic wokoło, mały tylko kawałek wody koło łódki, a reszta świata była odgrodzona od nich tą mgłą. Jechali w bezbrzeżnej przestrzeni, nie czując nawet, jak szybko płynie ich łódź, zziębnięci pomimo pracy; ani brzegów nie widać, ani nieba, ani rzeki, czasami tylko podmuch wiatru zwieje w jedną stronę tę mgłę i wówczas widać na moment i niebo jasne, i las, i góry.

Już szósta godzina, a mgła nie ustaje, raptem o rety! Staje się coś okropnego: trzask, krzyk i już po wszystkim… Zginęli! Nie, bez walki zbiegowie nie oddadzą swego życia!.. To znów wyspa była i drzewo nadbrzeżne rozpostarło nad wodą swoje konary: nie zauważyli tego zbiegowie, łódka wpadła na drzewo z całym impetem i zbieg wiosłujący krzyknąć nie zdążył, a był już w wodzie. Uchwycił się jednak instynktownie za gałąź, sterczącą nad wodą, i wypłynął, lecz palto watowane, na wskroś przemokłe, ciążyło mu bardzo, a gałąź słaba zaczęła się łamać; uchwycił się innej, lecz i ta słaba była i nie mógł się sam wydostać, bo łódki już nie było. Drugi zbieg jednak zdążył na pień drzewa wskoczyć zawczasu i pomógł wreszcie towarzyszowi wydostać się z wody. Przykre to były chwile: na wyspie pustej, rozbitkowie, pozbawieni wszystkiego, niedaleko od miejsca wygnania, poczuli się znowu więźniami! Lecz nie, zbieg się nie upokorzy. Spojrzeli po sobie i rozumieli, że obydwaj mieli tę jedną myśl: śmierć lub swoboda, powrotu – już nie ma, walka do śmierci!

Lecz co mają począć? Tam, za rzeką, jest droga i ludzie jeżdżą, słychać ich głosy i turkot wozów, wkrótce nawet zobaczyć ich można będzie. Mgła się wzbija ku górze i niebo całe pokrywa się obłoczkami drobnymi. Ci ludzie mogą być ze wsi tej samej, mogą poznać… „Tratwę zrobimy, przejedziemy przez rzekę, a potem pieszo pójdziemy, łódkę na wsi ukradniemy i znowu pojedziemy”. Lecz to było tylko marzenie! Jak tu tratwę zrobić, czym? Nie ma więc innej rady, trzeba wołać o pomoc, a jeżeli aresztować zechcą… ha, to są góry i tajga w pobliżu…

Umówili się więc, jak się mają tłumaczyć, i jeden z nich, co nie był zmókł, stanął na czatach wypatrując, czy ktoś nie przejeżdża, a drugi, skąpany w rzece, rozłożył ognisko, rozebrał się i dawajże tańczyć naokoło ogniska, by się ogrzać i osuszyć. Osuszył się wreszcie, aż tu chłopi ze wsi pobliskiej nadjechali łodzią do wyspy. Było ich kilku. Na piersiach jednego z nich blacha ze znakiem carskim świeciła. Przewieźli rozbitków na brzeg, a ci im zaraz dali 5 rubli. Od razu szacunku nabyli dla zbiegów, patrzących ponuro na rzekę. „Tu nasze pieniądze i rzeczy potonęły, pozostały nam tylko drobne pieniądze, 60 rubli, a reszta, kilkaset rubli, tam na dnie leży! Jak my dalej pójdziemy? Co robić, co robić?” „Uspokójcie się, jakoś to będzie” zaczęli ich chłopi uspokajać i bez żadnego już uprzedzenia zapytali się ich, skąd jadą i dokąd, i czuć było współczucie i gotowość niesienia pomocy.

[…] Zaprowadzono więc ich do izby. Samowar szumi na stole, gospodyni swe „szańgi” wykłada na stół, izba pełna bab i chłopów szepcących i opowiadających sobie, jak to się stało; nie chcą się zbyt uprzykrzać „kupcom” zamyślonym, popijającym w swoim frasunku milczkiem herbatę. Zapytani o coś, pomrukują tylko „kupcy” i ciężko wzdychają. Jeden chłop wreszcie nabiera odwagi i powiada, że ma 5 funtów kości, prosi „kupców” by kupili, że tanio sprzeda. Oj, durnie, durnie wy chłopi! Czyż kupcy bywają tak chudzi, jak ci, co siedzą przed wami? Oj, durnie wy, toż nawet się nie domyślacie, że to tacy, których się łapie i wiąże!

Odjechali w końcu „kupcy” obiecując, że za tydzień lub dwa wrócą tu znowu z pieniędzmi i kupią tę kość mamutową. Jechali tak dniem i nocą bez przerwy przez tajgę, las pierwotny, olbrzymi, a furmani im legendy opowiadali o zbójcach i włóczęgach, mordach, grabieżach w tej tajdze, o zbiegłych i ukrywających się tu katorżnikach i zesłańcach, o polowaniu na tych zbiegów. I wraz z tymi opowieściami tajga ciemna, tajemnicza, szumiąca wiecznie, poczęła żyć i wynurzały się z gęstwiny cienie zabitych i nie pochowanych, cienie umierających z głodu i konających z przekleństwem, że matka ich na świat wydała; cienie zbłąkanych, co łbem o pnie drzew tłuką w beznadziejnej rozpaczy. To znów wynurza się cień zbója, co czyha przy drodze z lufą wymierzoną na kupców, a tam znów katorżnik, ścigany jak zwierz dziki, pędzi co tchu, pod konary się chowa, lecz kula już go dosięgła i pada, krwią brocząc… A „kupcy” wciąż jadą i jadą zamyśleni nad dziwnym losem człowieka i zapatrzeni w tę tajgę olbrzymią, żywą. Niedawno sami więźniowie, otoczeni żołdactwem, strzeżeni pilnie, pędzeni tysiące wiorst, hen, precz z ojcowizny na krańce świata, do Azji północnej, a teraz już wolni, na powrót wracają wśród tajgi! Na niebo usiane gwiazdami spoglądać mogą i ono się do nich uśmiecha wróżąc powodzenie.

A tajga wciąż szumi i szumi…

[…] Noc się zbliżała, gdy z tajgi tej wyjechali, wieś tuż za tajgą, konie stajnie poczuły, a „kupcy” zaczęli się troszczyć, czy znajdą zaraz świeże konie. Aż tu widzą na drodze włościan z czapkami w ręce i starca siwego na kolanach. Widocznie wzięli „kupców” za sługi carskie, lecz gdy za chwilę poznali omyłkę swoją, wnet się wszystko zmieniło. Upokorzyli się dla władzy, a ci żadnych epoletów i znaków nie mają, co za jedni? Stój! Schwycili konie za uzdę i zatrzymali, bryczkę dokoła otoczyli. Byli pijani. Przepili pieniądze gminne wraz ze swoim „starostą” (sołtysem) i teraz chcieli przebaczenia prosić u władzy, od kary się wykręcić. Lecz to nie urzędnicy, a więc kto wy? skąd? dokąd? po co?

„Precz rozbójnicy, jak śmiecie nas, kupców z miasta N., na drodze zatrzymywać. My wam, hołoto, pokażemy! Ustąpcie! Furmanie, jedź dalej, pędź batem won tę zgraję pijaną” – zaczęli srogo krzyczeć „kupcy”, choć skóra na nich cierpła. Czy już uprzedzono tych chłopów? Nie, to niemożliwe; a więc być może jest jeszcze ratunek! Tylko zimnej krwi, zbiegowie! Lecz furman zbladł, opuścił lejce i ani słowa przemówić nie był w stanie: nie mógł koni przez tłum popędzić. Zaś pijany starosta natarczywie czepiał się: kto wy, skąd, dokąd i po co?

Rozpoczęła się wówczas batalia „na gębę”. „Kupcy” mieli jeden paszport, pokazali wreszcie staroście, a jeden z nich wyjął papier i zaczął głośno „skargę pisać” do generał-gubernatora, że ich, dobrze znanych mu ludzi, zatrzymują jako przestępców na drodze, napaści urządzają jego podwładni z blachami carskimi na piersiach, chcąc prawdopodobnie dostać na wódkę. Zwrócił się wreszcie do chłopów niektórych, by byli świadkami przeciw staroście. Zlękli się chłopkowie i nogi za pas wzięli, a starosta zaczyna przepraszać i zaprasza: „Pożałujtie w barskuju komnatu”, obiecując, że zaraz zarządzi, by konie gminne były podane, niech tylko kupcy się nie gniewają.

A, w takim razie to rzecz inna! „Kupcy” przyjmują wspaniałomyślnie zaproszenie. Lecz wkrótce czekała „kupców” znów niespodzianka, wkrótce „isprawnik” miał wrócić i tu się zatrzymać; może jeszcze ich zastać. Lecz przyszedł starosta i wyzwolił ich z biedy.

Na jego widok oburzyli się strasznie: „Ty, starosto, śmiałeś nas zatrzymywać, nas o papiery pytać, jak zbójów? Nie darujemy ci tego! Napadać na drodze na kupców przejeżdżających! Nie, nie darujemy ci tego!” – w swej pańskiej godności rozgniewani i obrażeni, „kupcy” nie zechcieli ani minuty przebywać pod jednym dachem z takim opryszkiem, „pijanicą i łykiem”, kazali swe rzeczy zanieść na wóz i pojechali szukać prywatnego mieszkania, by tam konie wynająć i zaraz dalej wyruszyć.

Ostatnia to była próba dla zbiegów, musieli rolę panów odegrać, a potem serdecznie się śmieli, że oni, oni raz w życiu byli panami! Wszak lud im to daruje i chełpliwości pańskiej za grzech nie poczyta?

Dalej szczęśliwie przez stepy buriackie jechali i za parę dni już byli w pociągu, który ich zawiózł tam, dokąd się rwali. Ucieczka cała do kraju trwała 17 dni, a w tamtą stronę wieźli ich zbiry cztery miesiące.

O ile „Czerwony Sztandar” czytali naonczas ludzie z podwileńskich Mickun (albo i z Wilna) – wiedzieli doskonale, że odgrywać rolę pana Feliks Dzierżyński wcale nie musiał, bo tym panem, „krasnym pomieszczikiem” po prostu autentycznie był. A najlepiej wiedziała o tym carska żandarmeria, a nawet prorocza w swej opinii była: „Obwiniajemyj dworianin Feliks Dzierżynskij, kak po swoim wzgliadam i ubieżdienijam, tak i po swojemu powiedieniju i charaktieru, licznost’ w buduszcziem oczień opasnaja” (z dokumentu z sygnaturą „siekrietno”, wystawionego w listopadzie 1897 r.; Feliks Dzierżyński był naonczas 20-letnim młodzieńcem).

Fragment Wspomnień Wilhelminy Matulaitisowej tłumaczyła z litewskiego Alwida A. Bajor