Gdyby żył, to jako urodzony 18 sierpnia 1937 r. ukończyłby w roku bieżącym 70 lat. Odszedł jednakże, jak zwykło się w takich sytuacjach mawiać, „w kwiecie wieku”, bo już 24 lipca 1979 r., mając niespełna 42 lata. Wybrał śmierć tragiczną, samobójczą, uzupełniając w ten sposób listę poetów-meteorów, artystów, którzy z takich czy innych powodów nie potrafili „pogodzić się ze światem”. Tylko wśród sobie współczesnych rodaków ma przecież Edward Stachura takich pobratymców, jak Andrzej Bursa, Rafał Wojaczek czy nasz Sławomir Worotyński.

Przedwcześnie zakończone życie artysty obrasta najczęściej w legendy. Zresztą, jeżeli chodzi o Stachurę, już za życia miał swoich „fanów”, tych, którzy podziwiali jego życie i twórczość. Właśnie tak: „życie i twórczość”, gdyż w tym wypadku niezwykle ważne jest zaakcentowanie ich jedności. Znany krytyk, chętnie promujący młodych Henryk Bereza w odniesieniu do twórczości Edwarda Stachury użył nawet terminu „życiopisanie”. Swoje krótkie życie poeta starał się jakby przedłużyć kontemplując poszczególne, niekoniecznie podniosłe, chwile swojego istnienia, próbując zapisywać maksymalnie najwięcej z tego, co udało mu się zobaczyć, przeżyć, czego przyszło mu doznać.

Na początek uporządkujmy fakty, składające się na zewnętrzny życiorys poety. Już nawet ten życiorys zewnętrzny odbiega tym razem od stereotypu.

Edward Stachura urodził się nie w Polsce, lecz we Francji, w robotniczej rodzinie emigranckiej, z którą wrócił do kraju w 1948 r. Paroma wierszami debiutował w prasie w 1957 r. W 1959 podjął studia romanistyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, kontynuowane w latach 1960–1965 na Uniwersytecie Warszawskim.

Należy przyznać, że na owe czasy (były to przecież realia PRL-u) Stachura niemało podróżował. W latach 1967–1970 studiował nawet w Meksyku, gdzie nieźle poznał literaturę iberoamerykańską. Znajomość hiszpańskiego pozwalała mu tłumaczyć bądź proponować do tłumaczenia dzieła, m. in., Borgesa, Marquesa czy Cortazara. W kolejnych latach odbywa krótsze podróże: w 1971 – na Bliski Wschód, w 1972 – do Norwegii, w 1973 – do Szwajcarii i Francji, w 1974 – do USA, Meksyku, Kanady, w 1978 – ponownie do Francji.

Najogólniej rzecz ujmując, warto do tego dodać nieustanne podróże po Polsce. Niekonwencjonalność życiorysu Stachury polega właśnie na tym, że niezwykle cenił sobie wolność; do tego stopnia, że nie utrzymywał głębszych więzi z rodziną, nie dążył do tzw. stabilizacji życiowej, której wyznacznikami są najczęściej stała praca, dom, rodzina itp. W pamięci współczesnych, a więc i późniejszych biografów pozostaje jako wieczny wędrowiec, włóczęga, z plecakiem na ramieniu, z gitarą, notatnikiem, nie pozwalającym utracić chwili na wieki gasnącej.

Jak na przerwany przedwcześnie życiorys, pozostawił po sobie niemało, w dodatku, rzeczy napisanych oryginalnie. Jak u każdego autora, są utwory lepsze i słabsze, ale udało mu się wypracować swoisty, tylko dla niego charakterystyczny styl.

Poszukując sensu egzystencji w „życiopisaniu” stosował różne formy wypowiedzi literackiej. Debiutował zbiorem opowiadań Jeden dzień (1962). Do tegoż gatunku wróci również w zbiorze Falując na wietrze (1966).

Miłośnicy Stachury znają go często jako poetę, piszącego wiersze i piosenki, które wykonywał pod akompaniament gitary. Wydał następujące tomiki poetyckie: Dużo ognia (1963), Po ogrodzie niech hula szarańcza, Przystępuję do ciebie (1968), Piosenki (1973).

Sięgał także po większe formy narracyjne. Jest autorem powieści: Cała jaskrawość (1969), Siekierezada albo Zima leśnych ludzi (1971), Się (1977).

Dla całości obrazu wymieńmy także tytuły większych i mniejszych utworów, które mieszczą się w nurcie popularnej w XX w. eseistyki: Wszystko jest poezja. Opowieść–rzeka (1975) – traktat o sztuce poetyckiej, Fabula rasa. Rzecz o egoizmie (1979) – dialog filozoficzno-poetycki. Pośmiertnie ukazały się w Twórczości (1980, nr 1) fragmenty dziennika Pogodzić się ze światem oraz List do pozostałych.

„W szczególny sposób – piszą o nim Przemysław Czapliński i Piotr Śliwiński – całym swoim życiem i twórczością afirmował wolność. Był hippisem realnego socjalizmu, ucieleśnieniem swobody, poszukiwaczem wolności w płaszczyźnie egzystencjalnej (a nie politycznej czy społecznej). Jego życie zrosło się z wędrowaniem i pisaniem, wybranymi przez niego stanami niezależności. Nieufny wobec wszelkich więzi formalnych i zinstytucjonalizowanych, głosił i wcielał w życie serdeczne pobratymstwo z każdym, komu nieobcy jest człowiek obcy”.

Stwierdziliśmy już na początku, że wszystko w życiu, a więc odpowiednio – i w pisaniu Stachury – było nieszablonowe. Podmiot jego poezji i prozy to właściwie ten sam bohater, najczęściej alter ego autora, którego widzimy zazwyczaj w przestrzeni otwartej, który nie zdradza przywiązania do tzw. „małej ojczyzny” (urodzony we Francji, w Polsce właściwie jakby nie miał takowej), do rodziny, domu, do całego tego materialnego zaplecza, które spędza z oczu sen dla przeważającej większości tzw. „normalnych”, przeciętnych ludzi. Jakby wbrew i na przekór tej rozpowszechnionej postawie poeta pozostawia po sobie Wielki Testament, który zapewne rozczaruje niejednego czciciela rzeczy, materialności:

Pomimo nieprzywiązania do rodziny w życiu i twórczości Stachury szacunkiem obdarzona jest matka, która, jak przeważająca większość matek, na pewno pragnęła innego losu dla utalentowanego syna, stąd ta perswazja w zakończeniu Wielkiego Testamentu.

Stachura był zanadto inny, zanadto osobny, żeby iść utartym przez poprzedników tropem. Był „niestowarzyszony”, jak określał sam siebie. Nie dążył do kariery, do „bycia kimś” i chyba właśnie dlatego, mimo wszystko, jest dzisiaj „kimś w literaturze”. Zostaje się kimś najczęściej wtedy, kiedy się zupełnie do tego nie zmierza. Miał po prostu swoją pasję, głębokie życie wewnętrzne, które stale zmuszało go do brania za pióro.

„Wydaje się – przypuszcza Ziemowit Fedecki – że wszystko, co robił Stachura, a poezja była dla niego pracą najważniejszą, wypływało ze szczególnych właściwości jego psychiki czy, jak kto woli, z konstrukcji duszy. Poeta otrzymał w darze od natury zdolność wyjątkowo intensywnego, aż do bólu, przeżywania świata. W całej jego oczywistości i ułudzie, w jego trwaniu i ulotności, w odwiecznym ładzie i rozsadzających go sprzecznościach, w jego mądrości i niepoczytalności.

Nieprawdopodobna wprost ostrość widzenia i napięcie uczuciowe modelują każdą linijkę tej poezji”.

Owa „ostrość widzenia” zmuszała go, z jednej strony, do nieustannego afirmowania „urody świata”, z drugiej, do stałego myślenia o przemijaniu, znikomości, śmierci. Oto do czego zmierza kontemplacja Jesieni:

Niejedna, zresztą, antynomia wyłania się ze strof Edwarda Stachury. Kochający życie i ludzi, zwłaszcza tych nowych, nieznajomych, przygodnie spotkanych, poeta, ze względu na swoją nadwrażliwość, „widzenie więcej”, czuł się niezwykle samotny. Uciekający od ludzi, od ich obojętności, „letniości”, niewyrafinowania duchowego tęsknił jednocześnie do nich, do uczuć, do ciepła. Uwielbiał samotność i jednocześnie był jakby przez nią trochę zaskoczony, jeżeli wierzyć podmiotowi lirycznemu jego wierszy:

Wiele istotnych przemyśleń, dotyczących widzenia świata i odczuwania siebie, włożył Stachura w swoje poematy, w których raz mniej, raz bardziej pośrednio określa swoje relacje z otoczeniem. W Dużo ognia, którego motto stanowią słowa Jamesa Joyce´a, czytamy, m. in.:

Refleksje egzystencjalne, pytania filozoficzne, problematyka niemal ezoteryczna przeplatają się tutaj z afirmacją zmysłowej strony życia, tego, co jest niezbędne także dla ciała. Bohater zwierza się więc również z takich swoich przywiązań, jak, na przykład, namiętność jedzenia:

Teksty Stachury zdradzają niemałe oczytanie autora. Dobrze znał języki francuski i hiszpański, tkwiła w nim także tradycja literatury polskiej, którą też twórczo wykorzystywał, chociażby w taki sposób, jak w poemacie Po ogrodzie niech hula szarańcza:

Tenże poemat zawiera także bardzo charakterystyczną dla poetyki Stachury apostrofę-wyliczenie do wszechobecnej w jego twórczości śmierci:

Wyliczenie staje się głównym chwytem składniowo-stylistycznym poematu Kropka nad ypsylonem, który jest próbą zaprzeczenia schematowi, rutynie, unifikacji, który jest opowiedzeniem się za wyjątkiem, oryginalnością, odstępstwem od normy, reguły. W poemacie jak refren wraca apostrofa, skierowana do „wyjątku”:

Poeta sprzeciwia się tutaj regule, obierając także nietradycyjny język, tworząc neologizmy, nie stroniąc od potoczności, szczerości, co cechuje cały dorobek autora:

Stan wiecznego wtłaczania w schematy, „wpędzania w Formę” (według terminologii Gombrowicza), jest tutaj traktowany jako stałe osaczenie, zasadzka, oblężenie wreszcie:

Jak wiadomo, i w życiu, i w twórczości „stan oblężenia” Stachura próbował jakiś czas pokonywać stałą ucieczką do nowych środowisk, zwłaszcza na łono przyrody, którą traktował w sposób zbliżony do franciszkańskiego. Pięknym tego świadectwem są: poemat Missa pagana oraz Piosenki.

Nazwany poemat zawdzięcza swoją strukturę stałym częściom klasycznej Mszy św. Introit (pieśń na wejście) zaczyna się tutaj od ogólnej zachęty do wzięcia udziału w obrzędzie:

Zgodnie z postawą ewangeliczno-franciszkańską nikt nie jest odtrącony od uczestnictwa w nabożeństwie, nikt nie może tym razem szczycić się wyjątkowością, gdyż nie ma ludzi bezgrzesznych, niewinnych.

Znana z liturgii Gloria oddaje tu chwałę nie bezpośrednio Bogu, lecz Jego dziełu, zwłaszcza naturze. Jest ona przywoływana przez różne swoje wcielenia, z którymi podczas częstych wędrówek poeta był bardzo zbratany. Jako pierwsza chwały dostępuje niepozorna trawa:

A więc, trawa, do której ks. Twardowski, jeżeli jeszcze pamiętamy, zwracał się także po franciszkańsku: trawo – siostrzyczko moja / karmelitanko bosa.

Jakby naśladując Pieśń słoneczną św. Franciszka z Asyżu, gloryfikuje poeta niezbędne dla życia ludzkiego żywioły i składniki przyrody, w tym też wiatr i słońce:

Niektóre Stachurowe wersy przypominają wręcz poetykę ks. Jana Twardowskiego:

Warto zaznaczyć, że owo W piersi pod koszulą – całe jego mienie nie jest tutaj tylko czysto teoretyczną formułą franciszkańską. Poeta wyruszając w drogę zbytnio siebie nie obciążał: lekki chlebak, gitara, notes, książka... Prowadził jakby życie niebieskiego ptaka...

Ani Prefacja, ani Sanctus także nie przywołują Boga. Świętością jest już sam człowiek i wszystko, co go otacza. Nawiązując do formuł liturgicznych poeta odprawia jakby świecką Prefację:

Sanctus, zamiast przywołania Pana Boga Zastępów, przekształca się w ulubione przez poetę wyliczenie elementów codzienności, powszedniości, które, przetransponowane przez głęboką wrażliwość piszącego, same przez się stają się świętością:

Motyw uwznioślenia, afirmacji rzeczywistości przewija się także przez popularne Piosenki Stachury. Nie znaczy to bynajmniej, że ich autor nie dostrzega uciążliwości żywota tych, którzy pracują na chleb powszedni. Znał dobrze tę rzeczywistość. Jego owiana legendą, otoczona aurą romantyczności włóczęga, wędrówka zawierała w sobie nie tylko bezinteresowne spacery po lasach i polach, po wsiach i miasteczkach, nie tylko pisanie wierszy czy śpiew pod gitarę, lecz także zwyczajną harówkę, pracę fizyczną, na przykład, przy oczyszczaniu jakiegoś stawu czy wyrębie drzewa. Dlatego też nawiązuje się nić porozumienia między nim, poetą, intelektualistą a tzw. szarym człowiekiem, zwykłym chłopem czy robotnikiem, który został, m. in., uczczony Piosenką dla robotnika rannej zmiany:

Niejednokrotnie spotkamy zresztą w twórczości Stachury obrazy i rekwizyty owego „znoju”, jak też opisy niewybrednego spędzania fajrantu: piwo, papieros, bójka itp.

co spokrewnia jego poetykę ze sposobem pisania Andrzeja Bursy, z tą może różnicą, że Stachura we wszystkim widzi poezję, największą, zdawałoby się, szarzyznę, stara się uwznioślić. Już samo, zresztą, oblekanie niekoniecznie powabnych treści w formę piosenki służy uwzniośleniu, podnoszeniu na duchu siebie i innych. Bohater piosenek potrafi cieszyć się każdą drobnostką, zdaje sprawę z niekonwencjonalności swoich zachowań, ze swojej inności, większego niż u innych wtajemniczenia, o którym mówi, na przykład, Piosenka szalonego jakiegoś przybłędy.

Innym razem podniosłe samopoczucie jest wynikiem uświadomienia przez bohatera najbanalniejszych, zdawałoby się, składników ludzkiego dobrobytu, jak to jest w Piosence dla zapowietrzonego:

Pomimo stałego niemal zakochania we wszystkich i we wszystkim, pomimo stałego zmierzania w stronę słońca poetę ciągle trawił też niepokój, lęk przed śmiercią i jednocześnie dążenie ku niej. Dawała znać o sobie głęboka choroba duszy, która doskwierała także fizycznie. W tychże piosenkach motywy zachwytu nad egzystencją przeplatają się z nutą cierpienia, rozczarowania, zatrzaśnięcia w jakimś błędnym kole. W piosence Ach, kiedy znowu ruszą dla mnie dni znajdujemy wersy, napisane jakby przez kogoś innego:

Zawsze i wszędzie w obłędzie, w dodatku, zawsze i wszędzie sam (piosenka Jestem niczyj).

Z biegiem lat mnożą się pytania i rozterki, poeta jakby podejmuje próby dotarcia do jakiegoś sedna, odsłonięcia jakiejś tajemnicy, stale siebie perswaduje, pogania: Idź dalej. Droga, wędrówka ma jednak ku czemuś zmierzać, ma prowadzić do celu. Pytania o sens ziemskiego podróżowania przerastają czasem w pytania niemal metafizyczne:

W bohaterze tkwi jakaś potrzeba wydostania się z matni, wyzwolenia się z choroby nadwrażliwości, odmiany istniejącego stanu rzeczy niech nawet najwyższym kosztem: Błogo bardzo sławić będę ten dzień (...) / Nawet gdy to będzie śmierci mej dzień (...).

Jak zawsze w takich wypadkach nie da się stwierdzić jednoznacznie, czy człowiek sam się odizolował od świata, czy „niedobry świat” odtrącił go od siebie. Człowiek człowiekowi sugeruje na pozór to drugie:

Ale nawet w tym wierszu nie obywa się bez ambiwalencji:

Jak wiadomo, w swoich nieustannych wędrówkach poszukiwał owego bliźniego wśród obcych ludzi, prostych, niewyrafinowanych, ale bardziej szczerych, mniej cynicznych, nie kpiących, nie ironizujących z byle powodu czy nawet bez powodu, będących w stanie zaakceptować „innego”.

Wśród takich ludzi obraca się zwłaszcza bohater prozy Stachury, ale dane ciekawe zjawisko zostawmy już na inną okazję, trochę ubolewając, za bohaterem autora „Całej jaskrawości”, że nie można, niestety, być we wszystkich miejscach naraz. Świat literacki Stachury jest zbyt bogaty, więc to niemożliwe, żeby w jednym błysku ukazała się jego „cała jaskrawość”.

Nawet pisanie, które było dla poety najważniejszą formą autoterapii, staje się w pewnym momencie uciążliwością. Po nieudanej próbie samobójstwa w dniu 3 kwietnia 1979 r. Stachura odbywa rekonwalescencję pod nadzorem fachowców i troskliwą opieką rodziny, zwłaszcza matki. Choroba jednak nie pozwala zapomnieć o sobie. Zostawiając twórczość, rodzinę, wyremontowane mieszkanie w Warszawie, wszelkie starania „pogodzenia się ze światem” ponad trzy miesiące później poeta podejmuje drugą próbę samobójstwa. Ta, niestety, okazuje się „udana”. Przecina lęki i obsesje, przerywa nierealne pragnienie unieść wszystkie nieszczęścia świata ludzi. Zamyka także przed poetą „całą jaskrawość” świata, lecz czy spełnia jego marzenie: (...) zapędź, do czułych zakulaj mnie drzwi!?

Halina Turkiewicz