Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza

(Z nie publikowanych Wspomnień ciotki Józefa Mackiewicza, Wilhelminy Matulaitisowej)

„Za czasów Lit-Biełu, czyli próby litewsko-białoruskiego połączenia Wielkiego Księstwa w wydaniu bolszewickim, grał [doktor Stasys Matulaitis] jakąś rolę łącznie z Mickiewiczem-Kapsukasem”. (Józef Mackiewicz: „Mój szwagier – szef GPU”).

W Wyłkowyszkach doktor Matulaitis „zabawił” niedługo, więzienie mieściło się tam w dworskiej oborze. Osobne pomieszczenie miał w nim stróż więzienny. Stróż ów był do niedawna pacjentem Matulaitisa, toteż bardzo chętnie przygarnął do siebie pana doktora. „Miałem tam spokój i czyste łóżko” – będzie potem wspominał Matulaitis. Raz-drugi odwiedziła go dojeżdżająca z Mariampola żona.

Na wiadomość, iż mąż został przewieziony do kowieńskiego więzienia, Wilhelmina Matulaitisowa sprzedała meble, spakowała co się dało i przeniosła się do Kowna.

Pisze Stasys Matulaitis:

„Wpłaciłam 5 tysięcy litów kaucji i nareszcie zwolniono go przed rozprawą sądową” – napisze w swych wspomnieniach Wilhelmina Matulaitisowa.

Razem wrócili do Mariampola, gdzie – jak będzie wspominał Matulaitis – „bardzo gorąco” powitali go robotnicy oraz wspólnota żydowska. Nie omieszka też napisać o reakcji urzędników i zamożnych gospodarzy, będących w przeważającej większości stronnikami chadetów. „Z początku unikali mnie. Ale cieszyłem się opinią najlepszego w Mariampolu lekarza, więc po prostu byli zmuszeni zgłaszać się do mnie ze swymi różnymi chorobami”.

W mariampolskim gimnazjum realnym kontynuował przerwane wykłady, egzaminował uczniów. Życie toczyło się niby normalnym torem. Ale pewnego dnia zamknięto gimnazjum i rozwiązano robotnicze związki zawodowe, zaś doktora Matulaitisa wyrugowano z rady miejskiej i wykluczono z grona komisji do spraw oświaty w powiecie.

Wilhelmina Matulaitisowa, gorąca miłośniczka Rosji spod czerwonej gwiazdy, jednak do Sowietów jechać nie chciała. Utkwiła obecnie w Mariampolu – zupełnie osamotniona, co się w jej życiu nigdy nie zdarzało. Najstarsza córka Katre mieszkała i pracowała w Kownie. Mąż oraz dzieci – Aldona, Kiejstut i Laima mieszkali w Moskwie. Pozostać na Litwie, czy połączyć się z resztą rodziny i znów zamieszkać w Moskwie? „Znów” – oznaczałoby to powrót „do tamtych lat”. Ale naonczas ta Moskwa była jej bardziej bliska, bo obracała się tam wśród „samych swoich”...

Miałaby więc obecnie znowu zamieszkać w Moskwie? Inne to już było miasto, inne czasy i inna sytuacja rodzinna. Roman Pilar – do tej pory moskiewski przyczółek – nie był już jej zięciem.

„Znalazłszy się na terytorium sowieckim spotkani zostali przez rzekomych spiskowców, a w rzeczywistości agentów GPU. Wszyscy razem pojechali do Mińska, gdzie stanęli na „konspiracyjnej” kwaterze. Ale już po upływie krótkiego czasu otwarły się drzwi i wszedł młody, niewysoki, mrużący oczy człowiek:

– Jestem Pilar, szef białoruskiego GPU – powiedział spokojnym głosem. – Dom jest otoczony. Jesteście aresztowani”. (Józef Mackiewicz: „Mój szwagier – szef GPU”). Szyfrowana depesza ich człowieka – Krikmana, informująca o tym, że Fomiczew i Szeszenia przeszli granicę, przyszła do Moskwy o czwartej rano. Po upływie niespełna godziny w wywiadzie kontrwywiadu zgromadzili się czekiści, uczestnicy akcji. Na przygotowanie spotkania Fomiczewa z Pawłowskim pozostawało bardzo mało czasu. Zakładano, że z dworca Szeszenia zabierze Fomiczewa do siebie do domu. Tak właśnie się stało.

Fomiczew kategorycznie zażądał od Szeszeni natychmiastowego spotkania się z Pawłowskim. Żona Szeszeni, Sasza, niby wynosząc z domu śmieci, powiadomiła o tym jednego z czekistów. Polecono jej, by Fomiczewa zatrzymać w domu przynajmniej na godzinę. Sasza więc przeciągała śniadanie.

Tymczasem czekiści nie tracili czasu. Należało zmusić Pawłowskiego, by wystąpił w roli dobrego aktora. Spotkanie Pawłowskiego z Fomiczewem należało zorganizować – w żadnym wypadku nie w cztery oczy, ale jakoś inaczej. Pilar i Puzicki mieli pewność, że Pawłowski dobrze odegra swoją rolę. Pawłowski miał wziąć udział w rzekomym „konspiracyjnym posiedzeniu Związku Obrony Kraju”. Przygotowywano go więc do wystąpienia w tej roli. Czekiści uczyli Pawłowskiego, jak powinien się zachowywać – co i jak ma mówić, kogo popierać, przeciw komu występować, jakie ma zgłaszać propozycje itp.

Wasilij Ardamatskij sugeruje, że Pawłowski zgodził się uczestniczyć w tej maskaradzie, bo wciąż przyświecała mu jeszcze myśl ucieczki.

„Musi znieść wszystko! Wszystko! Jedyna rozsądna taktyka w jego sytuacji – to bezwzględne wypełnienie wszystkich żądań czekistów. Tylko to przedłuży mu życie. A każdy uzyskany w ten sposób dzień zwiększa szansę ucieczki. Myśl o ucieczce nie opuszczała go. Pilar wiedział o tym i powiedział mu wczoraj: – Nie ma pan dokąd uciekać. W Rosji znajdziemy pana nawet pod ziemią, a za granicą zlikwiduje pana wywiad Sawinkowa”.

„Zebranie” zaplanowano w mieszkaniu czekisty Puzickiego. Wszyscy uczestnicy spektaklu, oprócz Pawłowskiego, Szeszeni i Zekunowa, byli pracownikami OGPU. Wszystkie role były trudne, a w szczególności rola debiutanta w profesji aktora – Pawłowskiego, obecnie – będącego na usługach czekistów. Jedynym uczestnikiem „zebrania”, który nikogo tu nie grał, był Fomiczew – emisariusz Sawinkowa.

Fomiczew miał spotkać się z Pawłowskim przed rozpoczęciem „zebrania”, lecz łącznik wiozący hasło spóźnił się i Fomiczew przyjechał (w towarzystwie jednego z czekistów), gdy „zebranie” przybrało już charakter burzliwej dyskusji. W licznym gronie „konspiratorów” Fomiczew zobaczył Pawłowskiego – całego, zdrowego i aktywnie dyskutującego. Pawłowski wyglądał na człowieka ogromnie zapracowanego. Fomiczew w obecności czekistów wręczył mu list od Fiłosofowa. Treść listu (a były tam wskazówki Sawinkowa) przeczytał Pawłowski razem... z Pilarem.

Pawłowski jako aktor debiutant wystąpił znakomicie. Fomiczew przekonany, że ma rzeczywiście do czynienia z przedstawicielami „białej Rosji” w niczym się nie połapał.

Po zakończeniu „zebrania”, czekiści przedstawili swemu szefowi Feliksowi Dzierżyńskiemu „ocenę sytuacji bieżącej oraz ustalenie jej dalszego biegu...”: „Uznać, że rozładowanie sytuacji zaistniałej w związku z przyjazdem Fomiczewa, przeprowadzono wzorowo. W tym względzie należy podkreślić zasługę Pawłowskiego. Znaleźć sposób i formę wyrażenia mu uznania za dobre, pełne inicjatywy odegranie swej roli.

Ujemną stroną przebiegu zebrania było to, że jego uczestnicy, nie włączeni do czynnego udziału w akcji, zachowywali się biernie. W przyszłości należy wszystkim uczestnikom wyznaczyć dokładnie rozpracowane role: przemyśleć ich biografie i precyzyjnie określić ich stan wewnętrzny, który w danej chwili winni są demonstrować jako statyści w tym spektaklu. Poszczególne elementy danej fazy akcji: Fomiczew autentycznie uwierzył w zebranie Związku Obrony Kraju [...].

Na osobnym arkuszu papieru szef sztabu, czekista Artuzow (w rzeczywistości nazywał się Renucci, był rodem z Genui) napisał od siebie: „Niniejszą ocenę sytuacji przedstawiono tow. Dzierżyńskiemu, który ją w zasadzie zaakceptował. Dzierżyński sądzi, że operacja osiągnęła fazę, w której głównym warunkiem powodzenia staje się forsowne działanie na całej linii. Trzeba pamiętać o tym, aby każda linka w zaprzęgu tej trójki była napięta, a wszystkie konie równomiernie obciążone (Fomiczew, Pawłowski i sam Sawinkow). Motywy powodu przedłużającego się pobytu Pawłowskiego w Moskwie winny być niezwłocznie przemyślane, i to w sposób jak najbardziej wiarygodny. (Przemyślcie taki wariant: Pawłowski został ranny w czasie akcji). Równocześnie trzeba przypuścić decydujący atak na Sawinkowa: w imię jednego celu – powrotu do Rosji razem z nim. O ile to się nie uda, akcję można uważać za chybioną, gdyż wówczas Sawinkow wszystko zrozumie”.

Pawłowski „musiał zostać ranny”, bo jego niezwłocznego powrotu do Paryża kategorycznie żądał Sawinkow (o czym pisał Fiłosofow w liście przekazanym Pawłowskiemu przez Fomiczewa”. Fomiczew po tamtym „zebraniu”, przygotowywał się do wyjazdu z Rosji, więc trzeba było jak najszybciej pokazać mu „rannego” Pawłowskiego. Ale nie tylko Pawłowskiego. Aby ostatecznie utwierdzić Fomiczewa w przekonaniu o istniejącej w Rosji „potężnej organizacji” podziemnej, postanowiono zaaranżować jeszcze parę podobnych spektakli w terenie.

Zmusić terenowych czekistów, aby ad' hoc przemienili się w aktorów, było zadaniem niezwykle trudnym. Mimo wszystko – udało się tego dokonać: w Briańsku, Orle, Rostowie... Fomiczew szczerze uwierzył w „prawdziwą Rosję, czekającą na swego przywódcę, Sawinkowa”.

Pokazano takoż Fomiczowowi „rannego” Pawłowskiego. Leżał „zabandażowany i mówił z trudem”. Oczywiście w takim stanie Pawłowski nie mógł jechać do Sawinkowa, do Paryża. To mógł zaświadczyć Fomiczew.

Jechać Pawłowski nie mógł, ale mógł napisać do Sawinkowa list. Co też uczynił – pod dyktando Romana Pilara.

Scenę tę opisuje Wasilij Ardamatskij:

„– Teraz proszę wyrazić własnymi słowami następującą myśl... – mówił Pilar tonem nauczyciela. – W opinii powszechnej, sytuacja w Rosji układa się w ten sposób, że przyjazd Sawinkowa mógłby odegrać historyczną rolę. Zrozumiał pan? Proszę pisać...

Pawłowski pomyślał i zaczął pisać...”.

Było to ostatnie spotkanie Pawłowskiego z Pilarem. Według oficjalnych doniesień OGPU, Pawłowski został zastrzelony podczas próby ucieczki, gdy prowadzono go na następne przesłuchanie. Autentycznie uciekał, czy „uciekał” na życzenie czekistów? W każdym bądź razie stało się to wtedy, kiedy już nie był czekistom potrzebny.

Fomiczew w towarzystwie Muchina (czyli czekisty Fiodorowa), po przejściu (jak zwykle – rutynowym) przez granicę sowiecko-polską, z autentycznym przekonaniem złożył meldunek swemu mocodawcy o tym, co zobaczył w „nieujarzmionej rządami bolszewików ojczyźnie”.

W tej sytuacji Borys Sawinkow zdecydował się na powrót do Rosji. Granicę przekraczał 15 sierpnia 1924 roku w towarzystwie swoich przyjaciół, małżeństwa Daerenthalów. Po drugiej stronie czekał na nich „profesor Nowicki z LD” (czyli czekista Puzicki) i konwojował „drogich gości” do Mińska. Ulokowano ich na kwaterze czekistów. Tu rankiem, 16 sierpnia, podczas gdy jedli śniadanie, wpadła grupa uzbrojonych czekistów z Romanem Pilarem na czele:

– Nie ruszać się z miejsca! Jesteście aresztowani! Pierwszy zareagował Borys Sawinkow:

– Dobra robota... Panowie pozwolą, że zjemy śniadanie?

Według innych źródeł, Sawinkow miał odpowiedzieć inaczej:

– Gratuluję wam. Doskonała robota... Ale ja i tak postanowiłem zaniechać dalszej z wami walki.

Józef Mackiewicz, w oparciu o „Pamiętniki” Karola Wędziagolskiego, podaje także jeszcze jedną wersję zwabienia Sawinkowa z Paryża do Sowietów:

„Na emigracji w Paryżu wpadł [Sawinkow] w zastawione sieci rzekomej pary małżeńskiej Daerenthal. On udawał barona, ona niezwykłej piękności. Oboje byli agentami GPU. Sawinkow zakochał się w tej kobiecie, porzucił dla niej żonę. Została jego kochanką i wierzył jej ślepo. Rzekomy „mąż” prawie jawnie tolerował ten związek. Wędziagolski wspomina, że osobiście odczuwał nieprzezwyciężony wstręt do tej wysoce podejrzanej pary. Sawinkow zresztą bywał, jak się zdaje, nieraz ostrzegany, że są to nasłani agenci. Osobiście zetknąłem się też z poglądem, że naiwne zaufanie jakim Sawinkow – jeden z najwytrawniejszych konspiratorów – darzył agentkę GPU i dał się przez nią zwabić do Sowietów, ma świadczyć, że w istocie powrócił tam dobrowolnie, a nie na antybolszewicką robotę terrorystyczną, jak zapowiadał. Prawdy nie dowiemy się zapewne nigdy.

Z Paryża, razem z rzekomymi Daerenthalami, udał się przez Berlin do Warszawy, a stamtąd do Wilna. Tu, w r. 1923, odwiedził po raz ostatni Wędziagolskiego w jego domu przy ul. Arsenalskiej 6. Wędziagolski twierdzi, że przeszli granicę gdzieś w okolicach Dyneburga. Biesiedowskij utrzymuje, że nastąpiło to dopiero w roku 1924”.

Ten sam – 1924 rok – podaje również Ardamatskij (nawet dokładny dzień – 15 sierpnia). Tę samą datę – 1924 – podaje także Fiłosofow.

„Pilar uśmiechnął się i nic nie odpowiedział. Jeszcze tej samej nocy wyprawił Sawinkowa specjalnym pociągiem do Moskwy.

O istotnej roli, jaką miał odegrać mój szwagier w pojmaniu Sawinkowa, słyszałem jeszcze przed ogłoszeniem rewelacji Biesiedowskiego. Wieści były jednak sprzeczne i niezbyt pewne. O tym, co się w komunistycznym ustroju działo i dzieje, twierdzić może z pewnością tylko ktoś, kto widział na własne oczy. A i ten dziś, jak wiemy, dostosowuje widziane często do tego, co chciano by od niego, aby był widział”. (Józef Mackiewicz)

Współcześnie badający „tę sprawę” Jerzy S. Łątka pisze o tym („Krwawy Apostoł”) tak: „Zakończyła się trwająca półtora roku skomplikowana operacja. Sąd nad najbardziej wpływowym wrogiem narodu był wielkim sukcesem bolszewików. Sawinkow, z przekonań socjalista, walczył przez lata w imię rewolucyjnych haseł i jego poglądy od bolszewickich różniły się tylko szczegółami. Mimo to świat zaszokowany został jego postawą podczas procesu. Nie tylko przyznał się do wszystkich zarzuconych mu zbrodni, ale także wyraził skruchę i głęboką chęć włączenia się w dzieło budowy nowej rzeczywistości. Biografowie Sawinkowa utrzymują nawet, że czekiści zwrócili się do niego, aby w czasie procesu nie ujawniał szczegółów operacji przeprowadzonej przez GPU. Chętnie na to przystał. Utrzymywał, że przybył do Rosji Radzieckiej z własnej inicjatywy, gdyż uznał, że dalsza walka straciła sens. Sąd orzekł, że oskarżony zasłużył na pięciokrotną karę śmierci oraz ponadto na 5 lat więzienia. Równocześnie tenże sąd zwrócił się do Rady Najwyższej o darowanie mu życia. Prośbie tej uczyniono zadość. Skazany został w końcu tylko na 10 lat więzienia”.

Pobyt w więzieniu frustrował Sawinkowa. 7 maja 1925 pisze on list do „Żelaznego Feliksa” o następującej treści:

„Obywatelu Dzierżyński! Wiem, jak bardzo jesteście przeciążeni pracą. Mimo to proszę o poświęcenie mi kilku minut. Kiedy mnie aresztowano, byłem przekonany, że mam przed sobą dwa wyjścia: pierwsze wydawało mi się niemal nieuniknione – postawią mnie pod mur. Drugie – że uwierzą mi, a o ile uwierzą, dadzą pracę. Trzecie wyjście – to jest pozbawienie wolności – uważałem za wykluczone. Przestępstwa, jakich się dopuściłem, nie podlegają karze więzienia. „Wyprostować” mnie nie ma potrzeby: „wyprostowało” mnie samo życie. W dalszych partiach swego listu Borys Sawinkow przekonuje obywatela Dzierżyńskiego, że się zmienił. „Wiele przemyślałem tu, w więzieniu i nie wstydzę się tego powiedzieć: wiele nauczyłem się. Zwracam się do Was, obywatelu Dzierżyński, o ile mi wierzycie, zwolnijcie mnie i dajcie mi jakąś pracę. Obojętnie jaką, choćby najpodrzędniejszą”.

Borys Sawinkow kończy ten swój list słowami: „Z serdecznym pozdrowieniem – B. Sawinkow”.

Ardamatskij utrzymuje, że Dzierżyński nie odpowiedział na ten list, a tylko poprzez swoich czekistów polecił, aby wyjaśniono Sawinkowowi, że bolszewicy nie mają w zwyczaju zawieszania kary za popełnione przestępstwa [czyżby? – komentuje ten „opus” Jerzy S. Łątka], a poza tym zbyt wcześnie zaczął Sawinkow mówić o zwolnieniu”.

Tego samego dnia wieczorem Sawinkow wyskoczył przez otwarte okno z gabinetu Romana Pilara na piątym piętrze.

Czy z własnej chęci wykonał ten ostatni w swym życiu skok?

Pisze Józef Mackiewicz:

„Sawinkow, według wersji oficjalnej, wyskoczył z okna i zabił się spadając na podwórze więzienne. Według innej, został zatłuczony i następnie wyrzucony przez okno. Według trzeciej, po prostu rozstrzelany. I nikt, naturalnie, wiedzieć nie będzie, jak było naprawdę”.

Okoliczności tego „wypadku przy pracy” badał R. Katanian sprawujący naonczas nadzór prokuratorski nad działalnością OGPU. Naturalnie w śmierci Sawinkowa nie dopatrzył się żadnej winy Pilara oraz innych „chłopców Dzierżyńskiego”. Tenże Katanian opowiadał później Ardamatskiemu: „Przyjechałem na Łubiankę w godzinę po wypadku. Kilku pracowników OGPU z Dzierżyńskim na czele redagowało oficjalny komunikat do gazet o śmierci Sawinkowa. Feliks Edmundowicz oderwał się od pracy i podszedł do mnie. Powiedział: „Sawinkow pozostał wierny sobie. Wiódł brudne, zagmatwane, awanturnicze życie i w taki sam sposób je zakończył”.

„To, że Katanian w śmierci Sawinkowa nie dopatrzył się żadnej winy ludzi Dzierżyńskiego – to dla mnie oczywiste (pisze Jerzy S. Łątka) i niczego nie dowodzi. Ale nie w tym problem. Skąd ten brak szacunku Dzierżyńskiego dla pokonanego przeciwnika? Nasuwa mi się jedna odpowiedź. Dla fanatyka, Żelaznego Feliksa, nagła przemiana Sawinkowa po aresztowaniu była zapewne oznaką słabości, świadectwem zaprzedania swoich idei, dla których tu, w Rosji, ginęli jego ludzie”.

Wasilij Ardamatskij takiego rodzaju problemu nie roztrząsa. W jego książce „Kto sieje wiatr, zbiera burzę”, Borys Sawinkow jest osobnikiem wiodącym „życie brudne, zagmatwane, awanturnicze”. (Pytanie tylko – czy rzeczywiście Dzierżyński tak powiedział Katanianowi, czy Katanian sam to wymyślił, a Ardamatskij za nim powtórzył...).

Borys Sawinkow był jednym z tych przedstawicieli tzw. Trzeciej Rosji, z którym Józef Piłsudski „chciał gadać”. Z nim, oraz z Dmitrijem Fiłosofowem, (który potem został łącznikiem między Sawinkowem i Piłsudskim). Pisze o tym Józef Czapski w wydanych niedawno wspomnieniach:

„Sawinkow i on [Fiłosofow] byli chyba jednymi Rosjanami, których Piłsudski szereg razy przyjmował w Belwederze, tocząc z nimi wielogodzinne rozmowy. „Piliśmy w nocy czarną herbatę, przez okna widzieliśmy stare drzewa, dokoła była zupełna cisza, jak w starym dworze” – opowiadał mi Fiłosofow. [...] Po przejściu Sawinkowa do Rosji (1924), uwięzieniu go w Moskwie i śmierci na Łubiance (zabójstwo czy samobójstwo?) Fiłosofow stał się w okresie międzywojennym najwybitniejszym i najbliżej z Polską związanym przedstawicielem rosyjskiej emigracji”.

Fiłosofow pisał w swojej „Swobodzie” – w opinii Józefa Czapskiego – świetne artykuły, druzgocące pamflety, polemiki polityczne oraz felietony na przeróżne tematy, w tym – sporo „wnikliwych, dalekich od wszelkiego banału artykułów o Polsce”. Dmitrij Fiłosofow do końca życia (1940) mieszkał i pracował w Polsce. Z Józefem Czapskim i jego siostrą Manią, łączyły go serdeczne więzy przyjaźni.