Na Uniwersytecie Wileńskim odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. „Europejskość ojczyzn: litewsko-polskie związki literackie, kulturowe i językowe”. Jej organizatorami było Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego oraz Centrum Polonistyczne, które w tym roku obchodzi 15-lecie pracy naukowo-dydaktycznej.

Centrum Polonistyczne (do lutego 2007 r. oficjalna nazwa brzmiała – Katedra Filologii Polskiej) Uniwersytetu Wileńskiego powstało jesienią 1993 r. na mocy umowy pomiędzy rządami Polski i Litwy. Zgodnie z nią, oba Uniwersytety – Wileński i Warszawski, powzięły zobowiązanie o utworzeniu – na zasadach parytetu – katedr polonistyki na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wileńskiego oraz lituanistyki na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego przy Katedrze Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki.

Odrodzenie polonistyki na Uniwersytecie Wileńskim pozwoliło wypełnić dotkliwą lukę – odtąd języka polskiego i literatury na poziomie akademickim na słynnej wszechnicy mogli się uczyć nie tylko Polacy, absolwenci szkół polskich, ale też Rosjanie, Litwini oraz Polacy pochodzący z rodzin mieszanych, którzy ukończyli szkoły rosyjskie lub litewskie.

Od początku swojego istnienia Centrum Polonistyczne UW nawiązuje do chlubnych tradycji przedwojennej polonistyki na dawnym Uniwersytecie Stefana Batorego (1919-1939). Rzecz znamienna – filarami nowo utworzonej placówki byli prof. dr hab. Tadeusz Bujnicki z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, syn żagarysty wileńskiego, członka Klubu Włóczęgów Wileńskich Teodora Bujnickiego (1907-1944) oraz prof. dr hab. Elżbieta Janus z Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie, zaprzyjaźniona z panią prof. dr hab. Marią Renatą Mayenową (1910-1988).

Mury swego uniwersytetu, a przy okazji również siedzibę Katedry Filologii Polskiej, odwiedziły nieżyjące już dziś, niestety, sławy tej miary, co prof. Irena Sławińska, prof. Czesław Zgorzelski czy też noblista Czesław Miłosz. Ich wpisy do naszego pamiątkowego „romantycznego” sztambucha, będące swego rodzaju relikwiami, w pewnym sensie zdopingowały naszą koleżankę Teresę Dalecką do badania historii filologii polskiej na Uniwersytecie Wileńskim. Owocem tych badań jest monografia pt. Dzieje polonistyki wileńskiej 1919-1939 (Kraków 2003). Ta książka zyskała rozgłos – kontakt z autorką nawiązały m. in. Elizabeth Kridl-Valkenier, córka prof. Manfreda Kridla, mieszkająca obecnie w Nowym Jorku, oraz Julia Kryszewska z Łodzi, córka prof. Stanisława Cywińskiego.

W ciągu 14 lat istnienia Katedry Filologii Polskiej jej kierownikiem był prof. Algis Kaleda, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, znany historyk literatury, badacz i znawca polsko-litewskich związków literackich, znakomity tłumacz, m. in. twórczości Czesława Miłosza. Od 2007 r. obowiązki kierownika Centrum Polonistycznego przejął doc. dr Mirosław Dawlewicz, językoznawca, badacz problematyki związanej z socjolektem młodzieżowym (jest autorem monografii pt. Słownictwo socjolektu młodzieży polskiego pochodzenia w Wilnie, Warszawa 2000) oraz językiem polityki. Obecnie w Centrum zatrudnionych jest 11 osób, są to specjaliści z dziedziny językoznawstwa (doc. dr Wiktoria Ušinskiene, dr Krystyna Rutkowska, dr Kinga Geben, mgr Beata Piasecka) i historii literatury (doc. dr Regina Jakubenas, doc. dr Irena Fedorowicz, dr Teresa Dalecka, mgr Danuta Balašaitiene). Obowiązki administratora niezmiennie od 15 lat pełni mgr Maria Wiszniewska.

Jako placówka dydaktyczna Centrum Polonistyczne stawia sobie za zadanie kształcenie specjalistów w zakresie polskiej literatury, kultury oraz języka, z myślą o przyszłych pracownikach instytucji oświatowych, kulturalnych i państwowych. W ciągu 15 lat dyplomy filologa polonisty z tytułem bakałarza otrzymało 231 absolwentów. Część z nich kontynuowało studia filologiczne na poziomie studiów magisterskich na Wydziale Slawistyki Uniwersytetu Wileńskiego bądź też w uniwersytetach w Polsce, np. na Uniwersytecie Warszawskim, na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie, na Uniwersytecie Jagiellońskim. Godny odnotowania jest fakt, że wśród naszych absolwentów jest już 5 osób z tytułami doktora nauk w zakresie filologii polskiej, są to: Natalia Mażulis, Wioleta Żakiewicz, Halina Gierasimowicz-Kamczycka, Barbara Dawidowicz, Maksim Duszkin. Cieszymy się bardzo, że nasi absolwenci znajdują zatrudnienie zarówno w szkołach (np. Marek Pszczołowski, Iwona Mikonis, Łucja Stefanowicz, Andrzej Guobis), jak też w mediach (np. Agnieszka Skinder, Renata Butkiewicz, Anna Zubkowa) czy polskich placówkach kulturalnych (np. Odeta Gudišauskaite – jako tłumaczka w Instytucie Polskim w Wilnie).

Drugą dziedziną działalności Centrum Polonistycznego jest działalność naukowa, która polega na prowadzeniu prac badawczych. Badania te obejmują takie dziedziny, jak: litewsko-polskie związki literackie, obecność literatury i kultury polskiej na Litwie, analiza polszczyzny w poszczególnych regionach Litwy (na Wileńszczyźnie, Kowieńszczyźnie, Smołweńszczyźnie itd.).

Na tym polu działalności są już znaczne sukcesy, można tu wymienić chociażby wartościowe prace monograficzne: Język polski na Kowieńszczyźnie. Historia – sytuacja socjolingwistyczna – cechy językowe – teksty (praca zbiorowa pod red. Haliny Karaś, Warszawa 2001), Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie (Warszawa 2003) Kingi Geben, Prasa Wielkiego Księstwa Litewskiego w II połowie XVIII wieku (Kraków 2005) Reginy Jakubenas, Czesław Jankowski w życiu kulturalnym Wilna lat 1905-1929 (Kraków 2005) Ireny Fedorowicz oraz Słownik polszczyzny gwarowej (Warszawa 2006), którego współautorką jest Krystyna Rutkowska. Profesor Algis Kaleda wydał tom II Dziejów literatury litewskiej 1918-2000 (Warszawa 2003) oraz zbiór artykułów pt. Od M do M. Szkice o literaturze polskiej i litewskiej (Warszawa 2004).

Pracownicy Centrum Polonistycznego Uniwersytetu Wileńskiego współpracują ściśle ze szkołami polskimi na Wileńszczyźnie, wspólnie z kolegami z Katedry Filologii Polskiej Wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego są od lat członkami komisji sprawdzającej podczas Republikańskich Olimpiad Języka i Literatury Polskiej na Litwie. Owocem współpracy z polonistami ze szkół wileńskich są podręczniki autorstwa Teresy Daleckiej (wspólnie z Teresą Król) Radość czytania dla klasy IX (Kaunas 2007) i Zamyślenie nad słowem dla klasy X (Kaunas 2008) oraz Kingi Geben (wspólnie z Elwirą Bielawską) pt. Oswajanie słów. Podręcznik do nauczania języka polskiego dla klasy 7 (Kaunas 2007). W 2005 r. ukazała się też pomoc dydaktyczna dla szkół polskich - Antologia literatury polskiej. Cz. II Romantyzm – pozytywizm, dla klasy XI, opracowana przez Irenę Fedorowicz (Cz. I Od starożytności do oświecenia opracowała Danuta Szejnicka). Nie mniej ważną dziedziną działalności pracowników Centrum jest przygotowywanie studentów do pracy translatorskiej. Niewątpliwie największe zasługi w tej dziedzinie ma Beata Piasecka, autorka tłumaczeń na język polski m. in. przewodnika Wilno Tomasa Venclovy (Vilnius 2001), pracy zbiorowej Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy (Kraków 2006) czy też wydanych ostatnio wspomnień pary prezydenckiej pt. Alma i Valdas. Nasz los – Litwa (2008).

Centrum Polonistyczne i działające przy nim od 1997 r. Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wileńskiej stawiają sobie za zadanie również popieranie wszechstronnej litewsko-polskiej współpracy kulturalnej oraz popularyzację kultury polskiej na Litwie, połączone z poznawaniem dziedzictwa dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Służą temu m. in. tradycyjne Dni Polonistyki, w ramach których odbywają się konferencje studenckie, są organizowane konkursy literackie oraz wycieczki. Dotychczas wspólnie ze studentami zwiedziliśmy piękne zakątki naszego kraju: np. Borejkowszczyznę Władysława Syrokomli, rodzinne Szetejnie Czesława Miłosza, a także zabytki w Kiejdanach, Kownie, Pożajściu. W roku bieżącym w ramach Dni Polonistyki zorganizowaliśmy w wileńskich Markuciach majówkę w stylu filomackim. W grudniu 2007 r. zapoczątkowana została również tradycja upamiętniania rocznic urodzin literatów wileńskich: z inicjatywy mgr Danuty Balašaitiene odbyły się uroczyste obchody 100. rocznicy urodzin poety żagarysty Teodora Bujnickiego.

W dorobku naukowym Centrum Polonistycznego UW jest kilka poważnych konferencji naukowych, dotyczących m. in. badań nad Wilnem romantycznym, twórczością Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Czesława Miłosza czy też nad metodami doskonalenia nauczania języka polskiego jako obcego. Tegoroczna konferencja jubileuszowa miała temat bardzo szeroki i wymowny: „Europejskość ojczyzn: litewsko-polskie związki literackie, kulturowe i językowe”. Wzięli w niej udział wszyscy pracownicy Centrum Polonistycznego oraz 22 gości z różnych ośrodków naukowych z Polski i Litwy. Była to doskonała okazja do spotkania się z wieloma wiernymi przyjaciółmi, którzy w różnych okresach i na różnych etapach funkcjonowania naszej placówki wspierali ją jako wizytujący profesorowie i doktorzy.

Niezwykle miło było powitać w naszym gronie prof. dr hab. Bohdana Cywińskiego, prof. dr hab. Elżbietę Janusz (oboje z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Tadeusza Bujnickiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. dr hab. Radosława Okulicza-Kozaryna z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, prof. dr hab. Alinę Kowalczykową z Instytutu Badań Literackich PAN, prof. dr hab. Halinę Karaś, prof. dr hab. Zofię Zaron, dr Jolantę Chojak, dr Małgorzatę Kasner (wszystkie z Uniwersytetu Warszawskiego).

Zarówno obrady plenarne, jak też obrady w sekcjach cieszyły się dużym zainteresowaniem, szczególnie wystąpienia prof. dra hab. B. Cywińskiego pt. XIX-wieczne kultury narodów wschodnio-europejskich wobec rusyfikacji – propozycja badań porównawczych (od Finów do Gruzinów), prof. dr hab. A. Kowalczykowej pt. Wilno – miasto Juliusza Słowackiego, prof. dra hab. T. Bujnickiego pt. Dwie Litwy: Maria Rodziewiczówna „Szary proch” i Józef Weyssenhof „Soból i panna”, prof. dra R. Okulicza-Kozaryna pt. Europejskość i „druskiennickość” M. K. Čiurlionisa. Część obrad pierwszego dnia odbywała się w sekcjach, które tworzyły 3 bloki tematyczne.

Pierwszy blok był to blok literacki, z uwzględnieniem literatury współczesnej oraz recepcji literatury polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce. Znalazły się tu referaty gości (z Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie) oraz polonistów i lituanistów wileńskich.

Blok drugi dotyczył analizy zjawisk literacko-kulturowych, widzianych przez pryzmat XVIII-wiecznych kalendarzy oraz XIX- i XX-wiecznej prasy (literackiej, humorystycznej), a także literatury wspomnieniowej. W tej sekcji referaty wygłosili nie tylko poloniści wileńscy i goście (z Olsztyna, Białegostoku), ale też reprezentanci innych uczelni litewskich – Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie oraz Uniwersytetu Prawa im. M. Romera w Wilnie.

Trzeci blok – to blok językoznawczy, w którym znalazły się m. in. referaty, dotyczące badań nad gwarami polskimi na Litwie, nad językowymi sposobami wyrażania tolerancji albo obojętności, o wartościach, jakie preferują Polacy mieszkający na Litwie. Badania nad tą tematyką prowadzą zarówno pracownicy naszego Centrum Polonistycznego, jak też nasi koledzy z Uniwersytetu Warszawskiego.

Konferencja jubileuszowa stała się również okazją do mówienia o perspektywach polonistyki wileńskiej, o kierunkach jej rozwoju w warunkach planowanej reorganizacji Wydziału Filologicznego. Na ten temat wypowiedzieli się zarówno „gospodarze” (władze wydziałowe reprezentowała dr Diana Šileikaite), jak też goście konferencji, m. in. Bogusław Szymański, dyrektor Biura Uznawalności Wykształcenia i Współpracy Międzynarodowej z Warszawy. Kierowane przez niego Biuro finansuje studia semestralne dla studentów II roku (w semestrze wiosennym) na 4 uczelniach wyższych w Polsce: na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Wśród gości konferencji (i naszych nowych przyjaciół) należy wymienić również panią dr Ewę Rogalewską z Instytutu Pamięci Narodowej oraz Józefa Górnego, wicedyrektora Najwyższej Izby Kontroli. Na słowa wdzięczności ze wszech miar zasługują też nasi sponsorzy: Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Departament Mniejszości Narodowych i Wychodźstwa przy rządzie Republiki Litewskiej, Instytut Polski w Wilnie oraz pan Roman Kruszewski z Wydawnictwa „Wiedza i Praktyka” z Warszawy.

Pan Kruszewski, mający korzenie wileńskie ze strony matki, nie tylko wsparł finansowo organizatorów konferencji, ale też przygotował miłą niespodziankę – ufundował stypendium semestralne dla najlepszego studenta III roku studiów polonistyki wileńskiej. Za dobre wyniki w nauce oraz aktywny udział w życiu kulturalnym społeczności studenckiej został w ten sposób wyróżniony Paweł Matujzo, absolwent Szkoły Średniej im. J. Śniadeckiego w Solecznikach.

Konferencja dobiegła końca, pozostały wspomnienia, wskazówki, porady. Będą one nam służyły jako drogowskaz na dalsze lata działalności na niwie naukowej – wszak jubileusz zobowiązuje.

dr Irena Fedorowicz