To, co w naszym domu było najdroższe i najpiękniejsze, to Mama – stwierdził Stanisław Różewicz, młodszy brat Tadeusza Różewicza, jednego z najwybitniejszych poetów polskich XX w. Te słowa zostały utrwalone w tomiku Matka odchodzi, późnym dziele poety, w którym składa on hołd zmarłej przed pół wiekiem matce. Nazwany zbiorek, złożony z wierszy, esejów, wspomnień, zarówno samego poety, jak i jego bliskich, zasługiwałby na osobne omówienie, gdyż tematowi, który w nim jest podjęty, nie grozi utrata aktualności.

W każdym prawdziwym domu

– pisze, mając na myśli Mamę, Alicja Mickielewicz, jedna z najmłodszych poetek wileńskich.

Cokolwiek byśmy powiedzieli o Matce, zawsze wydaje się to niepełne, mało dostojne, nieściśle przylegające do treści, które chcemy wyrazić. Jako zadośćuczynienie za naszą nieudolność, bierność, za brak pamięci wobec codziennych trudów Matki w najpiękniejszym miesiącu roku przeznaczyliśmy jeden dzień na jej święto (pierwsza niedziela maja – na Litwie, 26 maja – w Polsce).

Święto Matki wspaniale harmonizuje z majową atmosferą oddawania czci Matce Najświętszej, będącej arcywzorem Matki, Macierzyństwa, źródłem, z którego może czerpać miłość, siłę, wytrwałość, cierpliwość, pokorę i inne szlachetne cechy każda matka ziemska.

Swój udział w oddawaniu czci zarówno Matce Niebios, jak też matce ziemskiej mają także współcześni polskojęzyczni pisarze wileńscy.

W omawianym kontekście warto, moim zdaniem, przypomnieć „gawędę wileńską” Wojciecha Piotrowicza pt. Majowe ze zbioru Igła i spowiedź, w którym to utworze autor sięga pamięcią do czasów swojego dzieciństwa i zarazem głębiej, do tradycji ojców, dziadów, pradziadów, utrwalając piękny majowy zwyczaj codziennego zbiorowego odmawiania litanii do Matki Bożej Loretańskiej:

Wspólna modlitwa wiejskiej gromady miała też swoje świeckie konsekwencje i tradycje: Powrót – już w wiejskich ciemnościach: grupkami, w pojedynkę – do zagród. Starsi po drodze jeszcze sprawy omówić mogą, młodzi przy bzach rozstać się nie chcą – chwilę dłuższą gwiazdę szczęśliwą wypatrzyć by chcieli ponad mgłą łąkową, która już ruszyła i odcięła od ciemnych pól czerń lasu. (...)

Autor napomyka także o spustoszeniu, jakie nastało w okresie radzieckim, kiedy wszystko, co było związane z przejawem religijności, było niechętnie postrzegane przez władzę: Później, kiedy walec historii miażdżąco najechał na wszystko, co żywe, rzadziej też w podwileńskich wsiach w majowe wieczory rozbrzmiewała pieśń „Zdrowaś Maryja”. Samotne wysmukłe figury gipsowe na komodach zapadały w smutny spokój mroku i coraz mniej było gwiazd szczęśliwych na niebie.

Należałoby jednak dodać, że nawet w tym, nieprzyjaznym dla Matki Bożej czasie, nie zawsze i nie wszędzie „figury gipsowe” okazywały się samotne. Kiedy nawet brakowało odpowiedniej figury, w centrum przybranego majowymi kwiatami ołtarzyka stawiało się jakiś piękniejszy obrazek z wizerunkiem Najświętszej Panienki i już w bardzo nielicznym towarzystwie, ograniczonym do jednej rodziny, domowników, albo też indywidualnie, jeżeli były przeszkody do skupienia się razem, wymawiało się bądź szeptało niosące nadzieję słowa: Uzdrowienie chorych... Pocieszycielko strapionych... Wspomożenie wiernych... Królowo Aniołów...

Kiedy „walec historii” ponownie przetoczył się przez kraj, kiedy powiał wiatr wolności, zaczęto wracać do niektórych dobrych tradycji, m. in., przypomniano też „majowe”, zaczęto zbierać się do wspólnej modlitwy w domach albo przy krzyżach czy kapliczkach przydrożnych.

Nawet więcej. Matka Boża znowu oficjalnie zaistniała jako temat literacki, oddaje się Jej hołd słowem pisanym i śpiewanym. Celuje w tym, jak wiadomo, nasz miejscowy poeta Aleksander Śnieżko, który jest autorem napisanych w latach 90. wierszy i pieśni religijnych, takich, jak: Matko Najświętsza znad Ostrej Bramy, Do Ostrobramskiej idę Pani, Kresowa Matko Miłosierdzia. Nie muszą to być zbyt wyszukane wersy. W tego typu tekstach chodzi najczęściej o przekazanie samej istoty sprawy, tego, że w osobie miejscowej Matki Bożej ma się najbardziej niezawodną „Orędowniczkę, Pośredniczkę i Pocieszycielkę naszą”. W wierszu Do Ostrobramskiej idę Pani czytamy, na przykład:

Romualda Mieczkowskiego zaś, jako autora wiersza W Ostrej Bramie, nawiedzają w tym miejscu refleksje, wychodzące poza krąg osobistych tylko doświadczeń:

Ci sami poeci wileńscy pamiętają także o swojej matce ziemskiej, czego świadectwem, jeżeli wrócić jeszcze do Śnieżki, są takie jego wiersze, jak: Imieninowy bukiet, Nagroda za miłość, Śpij, kochana (Kołysanka dla mamy), Gdzie jesteś, Mamo? i in. Są to bardzo ciepłe wersy, z których przemawiają miłość, troska, prośba o przebaczenie. Rejestrują nieraz strzępki jakichś wspomnień, utrwalają obraz najdroższej w życiu osoby, która właściwie nie przemija, dopóki trwa pamięć o niej:

I znowu, najlepszą pośredniczką, jeżeli chodzi o nawiązanie kontaktu z nieżyjącą już matką ziemską, staje się Matka Niebieska:

W dorobku wielu współczesnych poetów wileńskich, zaczynając od nestorów i kończąc na najmłodszych, da się znaleźć kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt wersów, poświęconych matce, utrwalających jej obraz jako tej, która zawsze jest niezawodna, niezastąpiona, która najlepiej doradzi, pomoże, obroni, bo cokolwiek czyni, kieruje się sercem, nie szukającym korzyści, nie liczącym na zapłatę. Przypomnijmy fragment wiersza Matka nieżyjącej już poetki Jadwigi Bębnowskiej:

Doświadczenie, mądrość życiowa, zaradność matki – to są cnoty, które potęgują zaufanie do niej, chęć pozostawania zawsze dzieckiem, sięgania po radę, po miłość, nawet wtedy, kiedy się jest człowiekiem dojrzałym, kiedy ma się już niemały bagaż osobistych doświadczeń. Całkiem umotywowana zatem i godna naśladowania jest wieńcząca utwór deklaracja córki:

Mniejsza tym razem o walory artystyczne wierszy o matce. Przy naświetlaniu dowolnego tematu zdarzają się utwory mniej i bardziej wyszukane, jeżeli chodzi o poetykę, o zawartość myślową. Wiersze o matce, bez względu na różny poziom artyzmu, łączy jednak podobna czy wręcz ta sama tonacja uczuciowa. Dobrze świadczy o poetach wileńskich fakt, że wszyscy bez wyjątku piszą o matce jakby uwzględniając czwarte przykazanie dekalogu: „Czcij ojca swego i matkę swoją”. Nie tylko z racji owego przykazania płyną takie a nie inne strofy. Płyną one z potrzeby serca, bo każdy poeta, czy przywołując obraz matki już tylko ze wspomnień, czy opisując ją „tu i teraz” pamięta i widzi ją niemal w aureoli świętości. (...)

Niech takie teksty chociaż w minimalnym stopniu będą zadośćuczynieniem za wyrządzaną jednak czasem naszym matkom krzywdę, niech łagodzą spotykającą je samotność albo przysłaniają, co jeszcze gorsze, bolesne, obelżywe, bezpodstawne słowa, rzucane przez bezmyślne dzieci, bo i takie „niepoetyckie” obrazki są, niestety, częścią składową naszej rzeczywistości.

Nie każdy potrafi i nie każdy musi pisać aż wiersze o matce, ale obdarzyć ją cieplejszym słowem, wesprzeć dobrym uczynkiem, pomocą, zwłaszcza w chorobie, starości, okazać cierpliwość i pokorę, jeżeli przypadkiem inaczej zapatrujemy się na pewne sprawy – to chyba bardzo niewiele, a jednocześnie czasem też bardzo niemało, aby ułatwić jej egzystencję, podnieść na duchu, a może nawet przysporzyć zdrowia. Matka, jak nikt inny, zasługuje na szacunek, na najcieplejsze uczucia, okazywane jej nie tylko od święta.