Czarny Bór na skrzyżowaniu ludzkich losów

Na biograficzno-geograficznym szlaku Józefa Mackiewicza

(Ciąg dalszy. Początek w nr 4 br.)

Przeleżał w piwnicy kościoła Wszystkich Świętych

Józef Mackiewicz zamieszkał w swym niedużym wiejskim domu, w odległym od Wilna o 12 km Czarnym Borze jeszcze przed wojną. Za pierwszej sowieckiej okupacji, a potem niemieckiej i znowu sowieckiej, mieszkał tam dalej. Do miasta przychodził piechotą. Za Sowietów, nie chcąc współpracować z bolszewickim pismem, zmienił swój zawód dziennikarza i literata na bardziej „odpowiadający warunkom”. Został drwalem w lesie, furmanem wozu ciężarowego.

Znajomość Józefa Mackiewicza z – jak go nazywa – Rozencwejgiem datowała się od dawna, ale była raczej powierzchowna.

A potem przyszli Niemcy. Rozencwejg przepadł jak kamień w wodę. Zamknęli go w getcie? Powieźli do Ponar? Parę lat później Józef Mackiewicz spotka go… we Włoszech.

Od czasu do czasu pojawiał się w domu Mackiewicza w Czarnym Borze Żyd Szapiro. Przynosił coś na sprzedaż oraz wieści „ze świata”, którym to było wileńskie getto.

…Anno Domini 2008. Rozmawiam w Warszawie z córką Józefa Mackiewicza Haliną. Opowiada o swym dzieciństwie, młodości. Czarny Bór? To ich rodzinne życie w Wilnie, gdy jeszcze wszyscy byli razem – ona, matka i paput, później niejako się wsączyło w czarnoborską atmosferę. Przez wspólnych znajomych, przyjaciół, przez jej – Haliny – bliskie koleżanki. Przyjeżdżali tu, gościli.

W tej rozmowie Józef Mackiewicz, jej ojciec, stale figuruje jako paput. Tak go nazywała od dziecka i tak już na długie lata pozostało.

Żeby ktoś z Żydów do Czarnego Boru zaglądał, tego nie wie. Pojawiał się tam stary kompan paputa Kazimierz Puczetta, przyjeżdżał Karol Zbyszewski, bywał Konstanty Syrewicz – przyjaciel z dzieciństwa, młodości, razem z paputem pracowali w wileńskim „Słowie”. W czasie okupacji niemieckiej ukrywał się tu z rodziną Leszek Bortkiewicz. Właśnie się zastanawiam, czy to nie on jest tym Karolem w „Drodze donikąd”. A może i nie on. Może ten… jak mu tam było? Konstanty Szychowski. Takoż dziennikarz, wcześniej przyjaciel paputa. Razem pracowali w założonej przez Józefa Mackiewicza „Gazecie codziennej”. Bortkiewicz był sowieckim kolaborantem. Paput o tym wiedział. Niemniej, nie odmówił Bortkiewiczowi, gdy ten poprosił go o schronienie.

O tej „gościnie” w Czarnym Borze będzie później wspominała Barbara Toporska: „Można to też przeczytać jako „surrealistyczny żart” […] Józef mówi: „Słuchaj, Leszek, Białorusini mi mówili, żeś ty zadenuncjował ich kurierską drogę do NKWD”. A on odpowiada: „Musiałem kogoś zadenuncjować. Wolałem ich niż ciebie”. „Toś ty pracował dla NKWD?” „Ach, nie! Oni tylko wzywali.” „Jak często?” „Raz na tydzień”. I po tej rozmowie przesiedzieli (Bortkiewicz z żoną i synem) tak przyjaźnie, naturalnie, pięć tygodni. I nie tylko dlatego, że myśmy musieli ich ukrywać, bo należy pomagać każdemu zagrożonemu, ale dlatego także (sprawia to wrażenie „surrealistycznego żartu”), że to należało jakby do normalności”.

W tym właśnie czasie Józef Mackiewicz pisał pierwsze szkice do swej słynnej powieści „Droga donikąd”. Więc kto? – Konstanty Szychowski, Konstanty Syrewicz czy Leszek Bortkiewicz stali się prototypami literackiego bohatera, Karola?

Wydaje się jednak, że powieściowy Karol to Konstanty Syrewicz, na co wskazuje szkic Mackiewicza pt. „Żywica i nafta”, opublikowany (1949) w londyńskich „Wiadomościach”, którego bohaterem jest Kostuś. Akcja toczy się podczas okupacji sowieckiej.

Gdy się podjęli tej pracy, ruble nie były jeszcze wprowadzone i płacono w litach. 2 lity 40 centów za 1 metr drzewa postawiony w lesie. Zachęcano ich, że mogą nieźle zarobić, że we dwóch do ośmiu metrów dziennie można postawić. Pierwszego dnia pracowali dziesięć godzin i postawili… zaledwie 1 metr... Ale się uparli. Trzeba było za coś żyć. Następnego dnia przyszli znowu.

Leśniczy wyznaczył im był odcinek wzdłuż drogi. Tam właśnie leżały sosny wywalone z korzeniami. Do ich pracy należało: odrąbać gałęzie, odpiłować „wierzchowinę” i złożyć to wszystko razem na kupę mniej więcej metrowej wielkości. Potem popiłować pnie drzew na metrowej długości „komle”, rozłupać je wzdłuż na tzw. szczapy i poustawiać w metry po cenie 2 lity 40 centów za metr.

„Dawaj krwawego Smetonę!”. „Dawaj Chodakauskasa!”. „Dawaj prałata Wajłokajtisa!”.

„Dawaj” i „dawaj” (akcent po sowiecku na drugie „a”).

Denerwują się, robią „miotłę”, siekając pień, a „krwawy” nie puszcza, „trzyma wciąż, wytrzymuje wszystkie wyzwiska, które spadają nań z błyskiem stali”. Wytrzymuje i Chodakauskas, brat Zośki, żony prezydenta Smetony (de domo była Chodakowska). Wytrzymuje i ufny w Niebo prałat Wajłokajtis…

To fragment Mackiewiczowskiej „Żywicy i nafty”.

Leśniczy nazywał się Pożełas. A dokładniej – Pożeła, jeden „z tych” Pożełów osiadłych z dziada pradziada na Żmudzi. „Z tych”, z których wywodził się Karolis Pożeła, głośny litewski działacz komunistyczny (drugi mąż kuzynki Józefa Mackiewicza, Katre Matułajtisówny), syn zapiekłego antybolszewika „starego Pożeły”.

Kostuś jako Karol i Pożeła jako leśniczy figurują w autobiograficznej powieści Józefa Mackiewicza „Droga donikąd”. Mackiewicz jest tu prototypem literackiego bohatera Pawła, jego żona Marta prototypem Barbary Toporskiej.

Dom Józefa Mackiewicza (Pawła w „Drodze donikąd”) stał na skraju Puszczy Rudnickiej, niedaleko przystanku kolejowego. Od czasu, gdy razem z przyjacielem (Konstantym Syrewiczem?) – Karolem w „Drodze donikąd” podjęli się roboty jako drwale, „pilszczyki”, Karol zamieszkał w domu Pawła.

…I dzisiaj dom ten stoi… A od strony wewnętrznego dziedzińca stoi ta sama studnia, jeszcze z tamtych czasów. Naonczas obrastały ją krzewy wiśniowe. Obecnie niedaleko studni rosną drzewa jabłoni i gruszy.

Karol nie lubił leśniczego. „Biały czort” – tak go powszechnie tu nazywano dla jego jasnej czupryny. Leśniczy do lasu zachodził rzadko. Nigdy nie miał zwyczaju ani się witać, ani żegnać z ludźmi.

Po tym zajściu, Karol jeszcze tego wieczora, zaczął filozofować już jakby… troszeczkę z innej perspektywy:

„Widzi pani – mówił do Marty – to jest tak: do życia w nowych warunkach fizycznych zawsze można się przyzwyczaić. Ale do psychicznych warunków może być trudniej. Hm… życie w wiecznym niepokoju, a głównie bez nadziei na uzyskanie tego spokoju w przyszłości, hm, to jakby przyzwyczaić się do życia bez jutra. Nie sądzi pani, że to jest istotnie trochę, tego…”

Pewnego dnia Karol wyjechał z Czarnego Boru do miasta i więcej nie wrócił. Zatrudnił się w oświacie ludowej, objął katedrę „zasad leninizmu i stalinizmu”. Ten i ów opowiadał, że Karol znalazł sobie bardzo wpływowego protektora, że… rzekomo został agentem NKWD. Później w czasie spotkania w kawiarni Paweł ostro rzuci mu w twarz: kanalia! A jeszcze później, podczas przypadkowego spotkania z Martą w Wilnie, Karol jej powie: „ […] Mąż pani, to znaczy Paweł, zachował się wobec mnie… Zresztą, nie będziemy o tym mówić. Nie chcę się z nim wdawać w żadne dyskusje polityczne. Zostawmy to na później. Ja się nie obrażam. Chwała Bogu, wszelkie kodeksy honorowe i temu podobne śmiesznostki nie funkcjonują już. Natomiast ja… chciałem tylko to powiedzieć pani, i mam nadzieję, że w zupełnym zaufaniu, że… Otóż dotychczas robiłem wszystko i użyłem wszystkich moich wpływów, aby was zostawili w spokoju i nie ruszali. Jakkolwiek pani sama chyba rozumie, że… Nie chcę tu używać żadnych górnolotnych słów. Nie chodzi mi też o żadne objawy wdzięczności. Po prostu tak jest i koniec. To tylko chciałem powiedzieć”.

Powieściowy Karol jest zlepkiem sklejonym z biogramów Konstantego Syrewicza, Konstantego Szychowskiego i Leszka Bortkiewicza, modelem ugodowca, chorągiewki, farbowanego lisa.

Józef Mackiewicz w słowie wstępnym do „Drogi donikąd” pisał, że poza powieściowymi osobami wszystko jest autentyczne w tej relacji. Ludzie, zdarzenia, zwierzęta, przedmioty, tajne dokumenty, daty; nazwy wsi, świt i zachód słońca, linia przebiegająca rojstami, która dzieliła litewską i białoruską republikę sowiecką… Autentyczne są nazwiska oficerów ludowego komisariatu bezpieczeństwa państwowego NKGB.

Zabytkowa szabla-upiór w oblężonym strachem „miłym mieście”

Jakie rzeczy, przedmioty w czarnoborskim domu paputa szczególnie wryły się w pamięć Haliny Mackiewicz? Chwilę się zastanawia… No, najważniejsza to chyba ta legendarna szabla. Ją, Halusię (tak ją zawsze pieszczotliwie, zdrobniale w rodzinie nazywano – i tak już po dziś dzień pozostało…), a więc ją paput nawet z tą szablą sfotografował. W Czarnym Borze. Zna jego przygody z tą karabelą – niezwykle barwnie, sugestywnie opisane w „Drodze donikąd”. Gdy paput z Barbarą Toporską wysprzedali z domu już niemal wszystko, pozostała jeszcze ta szabla. A było już tak, że żyli niemal o głodzie. I wtedy zdesperowany paput postanowił ją sprzedać. Odwiózł szablę do muzeum w Wilnie, ale tam jej nie przyjęli. Powędrował więc z nią do znajomego adwokata, który w tym czasie miał „jakieś rozległe ni to możliwości, ni to stosunki”. Ten adwokat już naonczas nie był adwokatem, wykładał fizykę. Po długiej tyradzie politycznej, usiłując przekonać paputa do „nowego systemu”, ów były adwokat (powieściowy Konrad) okazał się straszliwym tchórzem. Nie on jeden zresztą.

Zbliżał się wieczór. Na ulicy było chłodno. Paweł nie miał pieniędzy. Postanowił pożyczyć u kogoś ze znajomych i wracać do Czarnego Boru, zaś szablę zostawić u któregoś z tych znajomych i próbować jutro szczęścia od nowa.

Leon sam otworzył mu drzwi. Szablę obejrzał z ciekawością. Wydobył nawet z pochwy i złożył się nią jak do fechtunku, później wsadził z powrotem i rzuciwszy na kanapę chętnie zgodził się ją przechować. Pożyczył też Pawłowi trochę pieniędzy.

„Ten Rodziewicz” był tu, w Czarnym Borze, znany jako drwal i cieśla. Nie powszechnie, nie w każdej chacie znany, tylko dla „swoich”. Józefa Mackiewicza uznał był widocznie „za swojego”. Było to za niemieckiej okupacji.

Ksiądz Michał Sopoćko zamieszkał w domu na krańcu Puszczy Rudnickiej. (Tak jak Mackiewicz – drwal i kraniec Puszczy Rudnickiej…). Dom stał na ustroniu, półtora kilometra od osiedla. Był tu niewielki skrawek ziemi uprawnej oraz łąki, przez które przepływał strumyk. Dokładniej – dom stał na północnym krańcu Puszczy Rudnickiej. Były w nim cztery pokoje i kuchnia. Właścicielką domu była Felicja Węsławowicz; miała naonczas 65 lat. Mieszkała w jednym z tych czterech pokoi. Do przyjazdu księdza Sopoćki, trzy pozostałe pokoje zajmowały siostry urszulanki. Opiekowały się właścicielką, zgodnie z umową miały w przyszłości odziedziczyć dom wraz z przyległą ziemią. Z chwilą pojawienia się księdza Sopoćki, zaszły w tym domu pewne zmiany. Udostępniono mu jeden pokój, drugi przeznaczono na kaplicę, w trzecim zamieszkały dwie siostry urszulanki, ukrywające się przed Niemcami, aby uniknąć wywózki na roboty do Niemiec (nie zgłosiły się do urzędu pracy). W czwartym – mieszkała gospodyni domu.

„Opatrzność” – tak nazwały ten dom siostry urszulanki. Od tej pory opiekowały się nie tylko Felicją Węsławowicz, ale i księdzem, czuwały nad jego bezpieczeństwem. Modliły się do miłosiernej Opatrzności Bożej i razem z księdzem „robiły teatr”. Czyli mistyfikację. Ksiądz Sopoćko, rzecz oczywista, nie mógł traktować „Opatrzności” jako więzienia, wychodził z domu… przebrany w strój zakonnicy. Tak było z początku. Potem zaczął zapuszczać brodę. Gdy zarost był już „jak trzeba”, sprowadzono wtajemniczonego „w sprawę” fotografa, który zrobił mu zdjęcie do dowodu tożsamości. Drugi wtajemniczony wyrobił mu dowód na nazwisko Wacław Rodziewicz, z którym ksiądz Sopoćko zgłosił się na posterunek policji litewskiej. Od tej pory „Wacław Rodziewicz” uchodził oficjalnie za krewnego właścicielki domu, przybyłego do niej z Podbrodzia.

Niemcy,wraz z litewską policją poszukiwali go na Litwie, a nawet na Białorusi. Bezskutecznie. Dom „Opatrzność” był bezpiecznym schroniskiem. No i ta broda, i ten perfekt wykonany dowód tożsamości…

W godzinach przedpołudniowych „Wacław Rodziewicz”, po odprawieniu Mszy świętej, udawał się przebrany za drwala do lasu, potem kilka godzin poświęcał pracy naukowej. Wtajemniczone osoby za pośrednictwem sióstr dostarczały mu potrzebne książki i teksty do tych zajęć. Wieczorem „Rodziewicz” był, dla odmiany, cieślą i stolarzem. Wykonywał dla sióstr i na zamówienie tutejszych mieszkańców różne sprzęty z drewna – grabie, łopaty, stołki, gonty do dachu i in. Dużo się modlił, każdego dnia sprawował Eucharystię. Regularnie przystępował do sakramentu pokuty. Nie zaniedbywał takoż spowiedzi. W tym celu udawał się co parę tygodni do kaplicy sióstr w Czarnym Borze. Pewnego razu do spowiedzi wybrał się nawet do kościoła parafialnego w Białej Wace.

Krócej – ukrywający się, ale i w Czarnym Borze znany. Znany i nierozpoznany… Odwiedzali go, przyjeżdżali z Wilna zaufani ludzie. Że łatwo było o wpadkę? „Wacław Rodziewicz” miał mocne papiery…

„Dziad” – ulubiony typ konspiratorów

Kto mu w Czarnym Borze wykonał zdjęcie? Kto wyrobił dowód tożsamości? Fotografować go musiał jeden z dwóch członków komórki Legalizacji AK – albo ks. Stefan Dzierżek, albo Stanisław Turski. Dowód wyrobił mu najpracowitszy, najbardziej sprawie oddany pracownik Legalizacji Romuald Warakomski („Hilary”), absolwent Wydziału Sztuk Pięknych w Wilnie. Był najświetniejszą postacią polskiego podziemia. Po wojnie, zmuszony do ucieczki przed Sowietami, wyjedzie do Polski, gdzie ścigany przez ubeków, w 1947 wstąpi do zakonu karmelitów w Czernej pod Krakowem jako Roman Wojnicz (imię zakonne – Marian od Najświętszego Serca Jezusa). Tam to pod koniec życia Romuald Warakomski spisze swoje nieocenione wspomnienia, w których m. in. znajdą się następujące opisy:

„Bardzo intensywnie pracowała komórka Legalizacji, dzięki której zaopatrywano w fałszywe dokumenty nie tylko członków podziemia, ale także najbardziej zagrożoną ludność cywilną, w tym chroniących się przed zagładą Żydów. Dokumenty te służyły także do wykonywania działań konspiracyjnych. Dzięki nim bez większych problemów działał wywiad, docierając głęboko na tereny Związku Sowieckiego. Kontrwywiad wileński z kolei dość dobrze rozpracował zarówno wileńską Abwehrę, jak i Gestapo, i działającą w jego ramach litewską policję bezpieczeństwa – Saugumę. Umieszczeni w tych strukturach agenci przekazywali polskiemu podziemiu bezcenne informacje jednocześnie dezorganizując pracę tych służb. Dzięki dokumentom Legalizacji wreszcie utrzymywano regularną łączność kurierską z Komendą Główną AK w Warszawie. Sam komendant Okręgu, ppłk Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wielokrotnie udawał się osobiście do Warszawy, niejednokrotnie jako członek organizacji Todta (niemiecka, pomocnicza organizacja wojskowa zajmująca się budową umocnień wojskowych), z odpowiednio spreparowanymi dokumentami. Z efektów pracy Legalizacji korzystały także inne komórki. M. in. komórka „Przerzut”, zajmująca się transportem w Okręgu, korzystała przede wszystkim z fałszywych papierów. M. in. kilkakrotnie przerzucano większe ilości sprzętu z Warszawy do Wilna (w tym stacje nadawcze, materiał wybuchowy czy maszynę drukarską), posługując się niemieckim transportem kolejowym czy samochodowym!!!”.

Autorem pomysłu przebrania ks. Sopoćki za „dziada-drwala” był najprawdopodobniej Romuald Warakomski. Miał już sprawdzony „wzór”. „Dziad” – to ulubiony typ ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”. W czasach, gdy Romuald Warakomski wyrabiał mu fałszywe dokumenty, „Wilk” był „Andrzejem”. O tym epizodzie Warakomski będzie wspominał tak:

„Andrzej nie dawał znaku życia, widocznie czekał w ukryciu, aż mu broda wyrośnie, ponieważ w sytuacjach dramatycznych zwykł był uciekać się do roli dziada. Jakoż faktycznie w końcu kwietnia przez skrzynkę „Gospody”, której rolę w tamtym czasie spełniało Kolegium Jezuitów, czyli „Szymon”, otrzymałem zamówienie na metrykę urodzenia i Svetimšalio Liudijimas. Spojrzałem na załączoną fotografię – to był przecież „Andrzej”, choć twarz zarośnięta niedbałym chłopskim zarostem i oczywiście bez binokli, których zawsze używał. Wziąłem do serca to zamówienie i długo starannie preparowałem dokumenty, aby odpowiadały twarzy na fotografii. Spotkanie odbiorcze było naznaczone o godz. 8 rano przy ul. Zawalnej na tyłach kościoła Wszystkich Świętych, obok kiosku tytoniowego. „Andrzej” miał przyjść w przebraniu chłopskim, z bańkami na mleko. W słoneczny wiosenny poranek poszedłem na miejsce spotkania i bez trudu rozpoznałem go; nieznacznie oddałem dokumenty, zamieniliśmy kilka ciepłych zdań i pożegnaliśmy się”.

Na wprawne oko, wojskowość wyłaziła ppłk. Krzyżanowskiemu spod dziadowskiego ubrania jak szydło z worka, ale starał się grać tę rolę znakomicie, w czym „pomocne” mu były binokle, które w takich sytuacjach zdejmował, a że był krótkowidzem, miał autentyczne odruchy człowieka starego. Potocznie wśród ludzi podziemia tak go też nazywano – „Stary”…

Na wprawne oko, duchowność musiała była wyłazić ks. Sopoćce spod „stroju” drwala czy cieśli, ale kto w Czarnym Borze mógł mieć takie oko? Jedyny najpewniej człowiek – „drwal, woźnica” Józef Mackiewicz. Jego córka Halusia określi „gościa” jedynym krótkim słówkiem „inteligentny”.

O czym mogli ze sobą rozmawiać? O pogodzie? O Miłosierdziu Bożym? (Pisał przed wojną na ten temat ks. Sopoćko do wileńskiego „Słowa”). O dramatycznej sytuacji Żydów? Czy może… o wyroku wydanym na pisarza–woźnicę.

Na księdza Michała Sopoćkę polowały gestapo i Sauguma, na pisarza Józefa Mackiewicza komunistyczne wtyczki w Armii Krajowej.

„Litwo, Ojczyzno moja…”.

Wstecz