W 1844 r. Józef Ignacy Kraszewski ułatwił start początkującemu poecie, który debiutował w Atheneum gawędą Pocztylion. Od tego mniej więcej czasu datuje się ściślejsze zainteresowanie poety literaturą, zawód pisarski staje się niebawem podstawowym źródłem dochodu, które okazało się niewystarczające. Tym bardziej, że w 1844 r. poeta zakłada rodzinę, żeniąc się z Pauliną Mitraszewską, panną z podobnego, niezamożnego środowiska. Osiada w dzierżawionym przez ojca Załuczu, położonym nad górnym Niemnem. Wspomniany debiutancki, słynny później Pocztylion świetnie oddaje usposobienie i nastrój, jaki często towarzyszył wrażliwemu człowiekowi i poecie:

Swoje smutki, troski i bóle przelewa coraz obficiej na papier. Powstaje w wyniku tom Gawędy i rymy ulotne (1853). Twórczości oryginalnej towarzyszy też praca nad przekładami łacińskich wierszy Janickiego, Klonowicza, Sarbiewskiego i in. Opracowuje również Dzieje literatury w Polsce, żeby w popularny, dostępny sposób donieść do odbiorcy informację o kształtowaniu się rodzimego piśmiennictwa.

Hojne w natchnienie, w budzenie weny poetyckiej Załucze nie okazało się jednak szczodre, jeżeli chodzi o pomnażanie szczęścia osobistego. To właśnie tutaj w 1852 r. zdarzyło się małżonkom przeżyć straszny dramat, kiedy to w ciągu tygodnia byli zmuszeni pogrzebać trójkę swoich dzieci. Cudem został przy życiu czteroletni wówczas syn Władysław.

W tymże 1852 r. poeta zamieszkał w Wilnie przy ulicy Niemieckiej, zbliżył się do elity intelektualnej miasta. Jedną ze znaczniejszych więzi stanowiła przyjaźń ze Stanisławem Moniuszką. Znany kompozytor napisał muzykę do kilku utworów Syrokomli, m. in. do pięknej Pieśni wieczornej:

O głębszej zażyłości między artystami świadczy też fakt, iż poeta w 1854 r. został ojcem chrzestnym syna Moniuszki.

Utrzymywał także kontakt z Wilnem, gdyż współpracował z Komisją Archeologiczną, był współredaktorem jej Pamiętników, zamieszczał publikacje w Kurierze Wileńskim.

W 1857 r. ponownie zamieszkał w mieście. Jako że pisywał dramaty, zacieśnił kontakty z ludźmi teatru. Niektóre z jego sztuk (na przykład, Kasper Karliński) cieszyły się nawet wzięciem, chociaż gatunek dramatu nie był mocną stroną artysty. Uznanie dla jego twórczości poetyckiej natomiast wciąż wzrastało, przekraczało nieraz granice Wileńszczyzny. Ciepło witano poetę w Warszawie, Poznaniu, Krakowie.

Za udział w manifestacji patriotycznej w 1861 r. był przymusowo osadzony w Borejkowszczyźnie. Staraniem przyjaciół, m. in. Adama Honorego Kirkora, udało się uzyskać pozwolenie na pobyt w Wilnie.

Stało się to jednak zaledwie kilka miesięcy przed śmiercią, która nastąpiła 15 września 1862 r. Odchodził do wieczności z wileńskiego mieszkania przy ówczesnej ul. Botanicznej (dziś Barbary Radziwiłłówny 3). Nad wejściem do tego domu zachowała się tablica, upamiętniająca dane wydarzenie. Skonał fizycznie, ale nie duchowo. Dźwięki jego liry rozbrzmiewają nadal. Materializują się one w pozostawionych dziełach, w okolicznościowych spotkaniach pod niebem Borejkowszczyzny, w domu „lirnika wioskowego”, gdzie skromna wiejska biblioteka współegzystuje z muzeum poety.

W literaturze romantycznej rozpowszechniła się tzw. gawęda szlachecka, w której występuje uwarunkowany środowiskowo narrator, jego osobisty punkt widzenia, osobliwości jego języka. Gawędowość jest też podkreślana zwrotami do słuchacza, adresata danej wypowiedzi.

Treściowo i nastrojowo gawędy są różnorodne: od żartobliwych, poprzez wspomnieniowe czy wręcz dramatyczne. Ich celem jest wzruszenie słuchacza (czytelnika), pouczenie moralne, skłonienie do podobnych czy przeciwstawnych (w odniesieniu do opowiadanych) zachowań.

Utwory Syrokomli reprezentują najczęściej odmianę gawędy ludowej, która charakteryzuje się wyeksponowaniem właśnie ludowego bohatera czy obyczaju, co jest sugerowane nieraz już w tytule: Pocztylion, Janko Cmentarnik, Cieśla, Wielki Czwartek, Garść pszenna i in. Narrator posługuje się środkami, właściwymi dla twórczości ludowej i, co jest bardzo istotne, uczuciowo jest związany, solidaryzuje się właśnie z ludem (chłopem ewentualnie niezamożną szlachtą zaściankową), staje w obronie słabych, krzywdzonych, w imię sprawiedliwości, ładu moralnego i społecznego. Współczuje niewinnie cierpiącym, drwi, ironizuje z krzywdzicieli, pyszałków, reprezentujących wyższe warstwy społeczne, opacznie rozumiejące nieraz swoje obowiązki (Żywot poczciwego człowieka, Niewinnej duszeczce, Nagrobek obywatelowi itp.).

Radykalizm społeczny Syrokomli przejawia się w wielu jego obrazkach i gawędach. Przypomnijmy Fragmenty o Filipie z Konopi, gdzie główny bohater obrywa za propozycję równouprawnienia chłopów. Przypomnijmy też znaną ze szkolnego programu gawędę Iluminacja. Wspomnienie z deszczu: zbyt długo rozpalając nakazaną pochodnię (z okazji imienin nieświeskiego księcia Karola) matka nie jest w stanie dopilnować chorego dziecka, które umiera na jej oczach. Prosta, skromna kobieta nie śmie nawet kogokolwiek oskarżać:

Wywodząc się ze zubożałej szlachty, dobrze znając życie ludzi wiejskich, będąc jednym z nich, poeta doskonale rozumiał, że pod twardą nieraz skorupą ukryte są gorące serca, zdławione myśli, marzenia o ileż nieraz subtelniejsze od wielkopańskich zachcianek. Gawęda Niepiśmienny dopuszcza do głosu takiego właśnie bogatego wewnętrznie bohatera, który ubolewa z powodu swojej niepiśmienności, niemożności zrealizowania marzeń, wypowiedzenia tego, co się czuje:

Wstrząsająca jest Lalka. Gawęda dziecinna, napisana w formie monologu małej dziewczynki, skierowanego do lalki. Trafny psychologicznie obrazek, unaoczniający to, jak dziecko nasiąka mentalnością dorosłych, jak próbuje usprawiedliwiać poczynania swoich rodziców z chłopami i jednocześnie pozostaje dzieckiem, marzącym o niepopełnianiu w przyszłości ich błędu, o niemożliwej właściwie też dzisiaj sprawiedliwości społecznej:

W gawędach dają nieraz znać o sobie świadome naleciałości regionalne: nazwy topograficzne, realia, dotyczące ziem WKL, osobliwości językowe. Władysław Syrokomla jest, bez wątpienia, jednym z najbardziej „naszych”, kresowych pisarzy. Przyznają się do niego Polacy, Białorusini, Litwini. Niejednemu jest bliskie to, o czym pisał. Był, jak wiadomo, zagorzałym miłośnikiem swojego regionu, ziemi rodzinnej. Sławił wierszem i prozą Litwę, ściślej Wielkie Księstwo Litewskie, jak też swoją „małą ojczyznę”.

Dzieciństwo i młodość, spędzone na Białorusi, w okolicach Nieświeża i Nowogródka, czy też późniejsze zamieszkanie w Załuczu nad Niemnem zasilało jego poezję także wtedy, kiedy się przeniósł na Wileńszczyznę. Kęs chleba. Gawęda z pól nadniemeńskich, powstała w 1854 r., zawiera też takie oto wynurzenia:

Są to przeżycia bardzo osobiste i zarazem uniwersalne, bliskie niejednemu, wywodzącemu się ze wsi polskiej, litewskiej czy białoruskiej. Poeta wskazuje też na motywację, na to, co wywołuje w pamięci nadniemeńskie obrazy:

Krajobraz wileński jest bardzo podatny na sakralizujące opisy. Poezja Syrokomli nie stanowi wyjątku, jeżeli chodzi o dobieranie odpowiedniego słownictwa, które po prostu narzuca się samo, emanuje z oglądanego widoku:

Nawiasem mówiąc, poeta niejednokrotnie oddawał cześć Najświętszej Maryi Pannie Ostrobramskiej. Jest on, m. in., autorem Hymnu do Najświętszej Panny w Ostrej Bramie, do dzisiaj śpiewanego w kościołach wileńskich.

We wspominanym zaś tutaj Marcinie Studzieńskim przywołuje ponadto postać świętego Kazimierza, patrona Litwy:

Widzenie poety nie omija także Góry Trzykrzyskiej, która, z jednej strony, była świadkiem osobliwych, nadzwyczajnych, indywidualnych dramatów ludzkich, z drugiej zaś strony, wydarzeń i zachowań, które, niestety, na mniejszą czy większą skalę, rozgrywają się zawsze i wszędzie:

Jak los poszczególnego człowieka, tak dzieje miasta mają swoje ciemniejsze i jaśniejsze chwile, co niejednokrotnie potwierdziła przeszłość:

Jak zawsze i wszędzie, tak teraz i tutaj, pomaga Jemu i wilnianom Matka Najświętsza, czuwająca w Ostrej Bramie:

Na tematyce litewskiej oparty jest także romantyczny poemat Margier.

„Palemona szerokie kraje” wysławiał Syrokomla nie tylko piórem poety. W ciągu swojego niedługiego żywota odbył mnóstwo wycieczek po ziemi rodzinnej. Swoimi wrażeniami dzielił się także w książkach krajoznawczo-przyrodniczych: Wędrówki po moich niegdyś okolicach (1853), Wycieczki po Litwie 1857-1860, Dziennik podróży po Litwie i Żmudzi (1858), Podróż swojaka po swojszczyźnie i in. Bycie poetą wpływa na styl syrokomlowskiej prozy, która jest często emocjonalna, liryczna, nie pozbawiona patosu.

Skromny żywot, skromna na pozór twórczość, więc w konsekwencji towarzyszyło poecie oczekiwanie skromnego pożegnania ze światem, jeżeli potraktować serio wiersz Orszak pogrzebowy:

Pogrzeb miał jednak bardziej okazały, bogatszy od przewidzianego w obrazie poetyckim. Spoczął na wileńskiej Rossie. Na płycie nagrobnej umieszczono znamienne słowa: Skonał grając na lirze. Skon poety nie oznacza jednak śmierci, gdyż jego żywot kontynuuje lira, której przejmujące dźwięki rozlegają się do dzisiaj.

Halina Turkiewicz