(Władysław Abramowicz)

W bieżącym miesiącu mija 100. rocznica urodzin Władysława Abramowicza, historyka, archiwisty, pisarza, publicysty i tłumacza w jednej osobie; animatora polskiego życia literackiego w powojennym Wilnie, wielkiego rzecznika polsko-litewskiego dialogu kulturowego.

Władysław Abramowicz urodził się 9 maja 1909 r. w Nowym Dworze (rejon trocki) w rodzinie kowala Eustachego i Urszuli (z Białopiotrowiczów). Jeżeli chodzi o narodowościowe rodowody rodziców, według wersji jego samego, ojciec był Litwinem, matka Białorusinką.

W 1914 r. rodzina przeniosła się do Koszedar (Kaišiadoris). W tymże roku Władysław utracił matkę. Wojna sieje kolejne spustoszenia w rodzinie, tym razem wśród braci i sióstr.

Abramowicz nie zaznał, niestety, beztroskiego dzieciństwa. W 1917 r. zaczął pobierać naukę w szkole początkowej z niemieckim językiem wykładowym. Od wczesnych lat był zmuszony zarabiać na życie. W trudnych dla rodziny chwilach oddawano go nawet do pasania bydła.

W 1922 r. umiera ojciec. Po dwóch latach od owego wydarzenia Abramowicz przyjeżdża do Wilna, gdzie, zamieszkując pierwotnie u swojego brata, pracą fizyczną zarabia na utrzymanie. W 1925 r. zostaje uczniem w zakładzie krawieckim.

Dzięki protekcji ks. Józefa Wajczunasa uczęszczał do Gimnazjum Kraszewskiego, które w 1929 r. zaświadczyło o ukończeniu przez niego siedmiu klas. W tymże roku podjął pracę w urzędzie pocztowym. W 1933 r. uzyskał świadectwo dojrzałości w Gimnazjum im. J. Lelewela. Studiował też zaocznie w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie.

W latach 1933-1939 pracował w wydawnictwie Znicz, w redakcji Kuriera Wileńskiego, awansując od korektora do dziennikarza, a w 1936 r. – nawet do redaktora regionalno-krajoznawczego miesięcznika Ziemia Lidzka.

Czasy niestabilności politycznej zmuszały do częstej zmiany pracy. W latach 1940-1941, niespełna rok, pracuje jako redaktor-tłumacz w litewskiej agencji ELTA.

Od jesieni 1940 r. zaczyna się dla Abramowicza lepsza passa zawodowa. Otrzymuje posadę w Bibliotece Akademii Nauk, w której od 1944 r. jest bibliografem, zaś od 1947 – kierownikiem działu rękopisów. Ćwierć wieku odda pracy w bibliotece. Jeszcze w czasie wojny wykaże się jako gorliwy, rzetelny pracownik, ratujący m. in. bezczeszczone przez faszystów zbiory wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Badacze, korzystający z zasobów biblioteki, zapamiętali Abramowicza jako bardzo uczynnego człowieka, który ułatwiał im poszukiwanie cennych nieraz źródeł, udostępniał materiały również gościom zagranicznym, zwłaszcza naukowcom z Polski, co w okresie Litwy Radzieckiej urastało właściwie do rangi przestępstwa.

Jako człowiek ambitny i dociekliwy, chętny do pogłębiania wiedzy i rozszerzania kompetencji, Abramowicz w latach 1945-1951 studiował historię na Uniwersytecie Wileńskim. Ponadto był członkiem Związku Pisarzy Litwy, stał się właściwie prekursorem polskiego życia literackiego w powojennej Litwie. W 1954 r. założył przy dzienniku Czerwony Sztandar Kółko Literackie, coś w rodzaju warsztatów dla początkujących poetów. Nie zrażał się chwilowymi niepowodzeniami. Kiedy wigor twórczy młodzieży zaczął wygasać, w 1958 r. ponownie wskrzesił działalność Kółka i opiekował się nim już do końca życia.

Miał wielu znajomych także wśród pisarzy litewskich, z niektórymi, jak na przykład, Albinas Žukauskas czy Vytautas Sirijos Gira, przyjaźnił się bliżej.

W wyżej nazwanym kontekście tym bardziej nieoczekiwanym wydarzeniem okazała się samobójcza śmierć Władysława Abramowicza w dniu 16 listopada 1965 r. Splot niesprzyjających okoliczności: kłopoty osobiste i zawodowe nadwerężyły widocznie równowagę duchową wrażliwego człowieka, który nie potrafił zapewne żyć i pracować „na niby”.

Spoczął, jak wielu zasłużonych, na wileńskiej Rossie. Kamień nagrobny nie utrwala w pełni jego zasług, tym bardziej warto więc przypomnieć przynajmniej niektóre poczynania zaiste pracowitego żywota.

Jako twórcza osobowość objawi się Władysław Abramowicz w roku 1930, kiedy do rąk czytelnika trafi debiutancki zbiorek wierszy Świtanie myśli. Złożyły się nań wiersze o różnorodnej tematyce: miłosne, okolicznościowe, patriotyczne. Zwłaszcza te ostatnie nie potrafią czasem się oprzeć koniunkturalnemu szablonowi.

Znacznie ciekawszy w dorobku poetyckim Abramowicza jest drugi zbiorek. Już poprzez tytuł Regionalne (Wilno 1933) sam on się wpisuje w dominujący w literaturze wileńskiej lat 30. nurt literacki. Najbliższy kontekst dla nazwanego tomiku stanowią odpowiednie zbiorki takich ówczesnych regionalistów, jak: Wanda Dobaczewska, Witold Hulewicz, Tadeusz Łopalewski, Eugenia Kobylińska-Masiejewska i in.

Przywołujący lokalne motywy zbiorek jest dedykowany jednemu z „tutejszych“ dobroczyńców: Czcigodnemu Księdzu Józefowi Wajczunasowi, szczeremu miłośnikowi piękna (...).

W księdzu Wajczunasie dostrzegł Abramowicz widocznie zaiste ewangeliczną naturę, sam zresztą, jak wspominaliśmy, zaznał jego dobroci. Najistotniejszy rys osobowości księdza został ujęty w następującą strofę:

Jak na regionalistę przystało, autor omawianego zbiorku urok krajobrazu rodzimego przedkłada nad piękno egzotycznych zakątków świata. Docenia też ludzi tutejszych, zarówno tych, z którymi przyszło dzielić „tu i teraz“, jak i tych, którzy ciałem spoczęli na zawsze, ale duchem emanują nadal, bo racja jest najczęściej po ich stronie.

W poczet regionalistów wpisuje Abramowicza także fakt, że nie zapomina on o wartościach metafizycznych, o przywiązaniu tutejszego człowieka do Boga i świątyń, które ułatwiają obcowanie z Najwyższym.

Na zbiorek złożyło się sześć cyklów wierszy. Zapewne nieprzypadkowo tomik otwiera zawierający pięć utworów cykl W Ostrej Bramie. Piszemy o poecie w maju, miesiącu maryjnym, przywołajmy więc wstępny utwór z nazwanego zestawu, napisany jeszcze w duchu zgoła modernistycznym, z dbałością przede wszystkim o artystyczne, brzmieniowe, wręcz muzyczne walory poezji:

Kolejne utwory wkraczają w konwencję bardziej realistyczną, są to niemal obrazki, utrwalające pątników, którzy z różnych okolic Wileńszczyzny śpieszą do Ostrej Bramy:

Nie został ominięty nawet żebraków szpaler posmużny, obrazek nie tylko dla międzywojnia charakterystyczny, nadal, niestety, aktualny.

Niedużym cyklem wierszy rządzi określony porządek. Pamięć o celu pielgrzymowania prowadzi do tego, że ostatni wiersz cyklu płynnie przekształca się w modlitwę; motyw lokalny (obraz świątyni ostrobramskiej) przeistacza się w sakralny i uniwersalny:

Piękno rodzimego pejzażu – nieodłączny, najczęstszy składnik poezji regionalnej – ewokuje złożony z dziewięciu tekstów cykl Jezioro Galwe. Podziwiający tytułowe jezioro poeta nie kamufluje swoich pozytywnych uczuć, swojego zauroczenia otaczającym krajobrazem:

„Tutejszość” owego cyklu wynika nie tylko z racji tego, że jest on peanem na cześć ojczystej przyrody. W miarę wyrobiony słuch literacki rozpozna w tym wierszu także echa poetyki Mickiewiczowskiej (ballady Sonety Krymskie). Abramowicz rozwija także na swój sposób refleksje, które mniej więcej o stulecie wcześniej zabrzmiały przecież w Panu Tadeuszu. W trzecim wierszu cyklu czytamy co następuje:

Postawa zakochanego w swojszczyźnie regionalisty przeziera z niejednej strofy poety, który, gdy myśl mu podrzuci jakieś egzotyczne realia, typu: Prawda, tu nie ma ponętnych gondoli..., zaraz siebie perswaduje, twierdzi, że jest dumny z prostej wiejskiej łodzi.

Litwa, ów Kraj Jezior, jak zapewniają poeci, zachęca do odbywania wodnych podróży. Na ich trasie dochodzi do przewspaniałego nieraz splotu uroków natury z tajemnicami historii, co usposabia romantycznie wrażliwego turystę:

Pejzaż trockich jezior mieni się wieloma barwami, tym bardziej, że jest postrzegany o różnych porach doby, na przykład, wieczorem (jak w powyższym wierszu) bądź wczesnym rankiem, jak poniżej:

Obraz kurhanu, który się pojawił w powyższym tekście, może stanowić tu pomost, przejście do cyklu Nad mogiłami. Dla wcześnie osieroconego poety pobyt na ojcowiźnie jest dobrą okazją do odwiedzenia grobów rodzinnych. To, z kolei, sprzyja snuciu refleksji o przemijaniu, wywoływaniu duchów przeszłości, prowadzeniu rozmów z najbliższymi, zwłaszcza z rodzicami. Głębsze emocje, poważne myśli zostały tym razem włożone w dostojną formę sonetu:

Odejście najbliższych, śmierć rodziców nadwątliła, jak widać, fundamenty w miarę ustabilizowanego świata, czemu daje też wyraz w kolejnym sonecie:

Zmieniły się ludzkie serca, zmieniły się realia zewnętrzne. Odwiedzający groby rodzinne pragnie podzielić się z matką swoimi spostrzeżeniami:

O zmienionym „dzisiaj” mówi także zamykający cykl sonet VII:

Owa naszych schronisk strzecha albo ojców moich gród, jaki spotkamy w innym tekście, stanowi miejscowość Gegużyn – bohater kolejnego cyklu wierszy. Jest to znowu okazja do snucia wspomnień:

I tym razem nie obejdzie się bez, wtopionych bezpośrednio w tekst, reminiscencji Mickiewiczowskich:

Do przywoływanych obrazów Gegużyna wkradają się takie realia litewskie, jak, powiedzmy, „ruta”, „bursztynowa pszenica”, „dajny”:

Na przeżywanie krajobrazu lokalnego wielki wpływ mają wtopieni weń ludzie: i ci, co odeszli, i ci, z którymi ma się jeszcze szczęście obcować. Dla poety taką osobę, która jakby jest żywą więzią z krajobrazem rodzimym, ze zmarłymi rodzicami, stanowi siostra. To jej poświęcony jest cykl Do siostry Lońci.

Cykl, tym razem jedenastu wierszy, odtwarza atmosferę spędzanych u siostry wakacji:

Ścieżka, wiodąca do świętości, okazuje się jednak wąska i zawiła. W drugiej części cyklu rozlega się, niestety, echo jakiegoś nieporozumienia między bratem i siostrą. Poeta, przynajmniej w tworzonych przez siebie wersach, liczy na odmianę sytuacji, pokładając nadzieję w Bogu:

Nie pierwszy to poeta i nie pierwszy raz, rozczarowany w ludziach, odwołuje się do Najwyższej Instancji.

Najmniej „regionalny” w omawianym zbiorku jest ostatni cykl – Przemiany Fetysza. Jego minorową aurę dość jednoznacznie objaśnia, nieobca, niestety, dla wielu też dzisiaj, sytuacja podmiotu:

I znowu nadzieję niesie dopiero wkroczenie w sferę sacrum. Znajdująca się w polu widzenia poety przydrożna kapliczka zmienia niewesoły bieg myśli, pomaga nieco przytłumić własne bóle i cierpienia:

Zbiorek Regionalne okazał się ostatnim opublikowanym tomikiem wierszy Abramowicza. Być może zniechęcony brakiem należytego odzewu ze strony krytyki literackiej, a może zaprzątnięty już nieco inną sferą działalności po opublikowaniu dwóch zbiorków lirycznych, Abramowicz zamilkł jako poeta.

W 1935 r., tym razem w Nowogródku, autor „Regionalnego” opublikował Wybór najmłodszej poezji litewskiej. Złożyły się nań wiersze 25 autorów, dobrane, czego nie ukrywa sam pomysłodawca, dość przypadkowo. Antologia jest jednak ważna chociażby dlatego, że w Polsce po roku 1918 była pierwszą tego rodzaju inicjatywą. To po pierwsze. Po drugie, pomimo nieco przypadkowego wyboru, w książce znalazły się m. in. wiersze takich znaczących pisarzy litewskich, jak Kazys Boruta, Salomea Neris, Bernardas Brazdžionis, Teofilis Tilvytis i in.

Na antologię zareagowano już bardziej burzliwie niż na twórczość oryginalną autora Świtania myśli. Zarzucano tłumaczowi albo zbytnią dosłowność przekładu, albo odstępstwo od „ducha utworu”, a zwłaszcza niski poziom artyzmu. Trudno się nawet z tymi opiniami, przytaczanymi m. in. w artykule M. Jackiewicza Wileńscy popularyzatorzy poezji litewskiej, nie zgodzić. Antologia zawiera niemało mankamentów, pamiętajmy jednak o pionierskości i niezbędności tego dzieła.

Nie wkraczam już w obszar innych przekładów, jak też bogatej publicystyki Abramowicza. Zainteresowanych odsyłam do powstającej właśnie w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki WUP rozprawy magisterskiej Wiktorii Alipenkowej Władysław Abramowicz. Zarys monograficzny. Zaznaczmy jedynie, że publicysta napisał sporo artykułów i broszur, poświęconych historii, kulturze, literaturze polskiej i litewskiej, jak też kulturom ościennym. Używając współczesnego języka, można by mówić o swego rodzaju multikulturowym dorobku autora, tym bardziej, że pisał w języku polskim, litewskim i rosyjskim.

Oczywiście, prace publikowane w powojennej Litwie mogą dziś razić swoim uzależnieniem od ówczesnej koniunktury politycznej. Jednakże dojrzały i wyrozumiały czytelnik oddzieli, miejmy nadzieję, ziarno od plew i dojrzy w osobie Władysława Abramowicza niestrudzonego rzecznika pojednania polsko-litewskiego. Oba języki, obie kultury splotły się w nim samym w harmonijną całość, tworząc, godną pozazdroszczenia, nierozerwalną symbiozę polsko-litewskiej dwójjedni.

Abramowicz zasługuje, bez wątpienia, na pamięć w Wilnie. O przywiązaniu do wielokulturowego miasta świadczy też fakt, że jednym z jego niezrealizowanych zamierzeń miała być książka Wilno w literaturze. Przyśpieszona śmierć przerwała szlachetny zamiar, nie przekreśliła jednak godnego uwagi pomysłu ani innych pierwiastków duchowych, którymi do dzisiaj emanuje dzieło tego człowieka.

Halina Turkiewicz