Jego Wysokość SŁOWO

Dzisiejsza nasza rozmowa dotyczyć będzie homonimów, czyli wyrazów jednakowo brzmiących, czasem o tej samej pisowni, lecz mających różne znaczenie. Językoznawcy wyodrębniają homonimię leksykalną, inaczej całkowitą, absolutną: bal (belka, kloc drewniany) i bal (zabawa taneczna), lama (materiał jedwabny), lama (zwierzę), lama (duchowny buddyjski) i homonimię leksykalno-gramatyczną – tożsamość dwu słów lub wyrazu i związku frazeologicznego jedynie w pewnych formach fleksyjnych lub słowotwórczych, np. lód – lud (zamarznięta woda i naród), szyję (od szycia) i szyję (od szyja), nie na żarty – nienażarty.

Jak widać z powyższych przykładów, jedne homonimy (bal, lama) mają tę samą postać graficzną, inne (lód – lud) – różną, jednakowo brzmią one tylko w mowie ustnej. Mamy tu do czynienia z homofonią, czyli podobieństwem opartym na zbieżności dźwiękowej.

Czasem trudno jest określić, czy mamy do czynienia z homonimem, czy też z wieloznacznością wyrazów. W niektórych wypadkach granica ta jest dość płynna, bowiem wiele homonimów bierze swój rodowód właśnie z wieloznaczności. Takie wyrazy, jak zawód (rozczarowanie) i zawód (specjalność), rola (pole uprawne) i rola (kreacja teatralna) wywodzą się z jednego źródła, jednak są tak od siebie odległe znaczeniowo, że trudno mówić o wieloznaczności.

Niektórzy językoznawcy oceniają istnienie homonimów jako anomalię językową, margines, swoistą „wadę genetyczną” języka. Uważają bowiem, że istnienie homonimów narusza istotne prawo językowe – jedności treści i kształtu. Czy tak samo uważają satyrycy, humoryści, dla których homonimy, podobnie jak polisemia (wieloznaczność wyrazów) – to bogaty materiał, z którego chętnie, zwłaszcza w utworach satyrycznych bądź żartobliwych, korzystają? Czytamy u Tuwima:

U nas, na Wileńszczyźnie, takie homonimy jak brał na oraz Brauna byłyby nieco „kulawe” z racji wymawiania spółgłoski ł jako przedniojęzykowo-zębową. W ogólnopolskim języku literackim ł wymawia się jako niezgłoskotwórcze eu, więc wymowa w obu wypadkach jest identyczna: brauna.

Czytaniu wierszy poety Wirpszy. (J. Tuwim)

A teraz kilka próbek dowcipu opartego na podobieństwie wyrazów.

Czy to „przekładanie” jest jeszcze wieloznacznością, czy już homonimią?

Na homonimicznej grze słów oparty jest również występujący w różnych wersjach żart językowy o morzu i Pomorzu: Gdy Pomorze nie pomoże, to pomoże może morze, a gdy morze nie pomoże, to pomoże może Gdańsk.

Ilustracją powyższych rozważań o homonimach, zwłaszcza o tych leksykalno-gramatycznych, niech posłuży zabawna rymowanka, którą przysłała do redakcji nasza stała Czytelniczka Pani Mirosława Bartoszewicz z Wilna, której pięknie dziękujemy.

Jak zwykle, zajrzyjmy teraz do naszej Poradni Językowej.

Większość słowników normatywnych podaje ten skrót jako PS, czyli bez żadnej kropki, niektóre jednak dopuszczają pisownię P.S., z dwiema kropkami. Spotyka się także zapis PS., z jedną kropką. Jednak nie jest to trzeci wariant. Kropka w tym wypadku nie należy do skrótu, jedynie oddziela go od reszty komunikatu.

Przecinkiem poprzedzamy tylko takie niż, które wprowadza zdanie. W powyższym przykładzie po słowie niż następuje składnik niezdaniowy, a co za tym idzie, przecinek nie jest tu potrzebny.

W przykładach takich, jak kościół Dominikanów, klasztor Dominikanów wyraz Dominikanów wchodzi w skład nazwy własnej. Z zakonem dominikanów jest inaczej, gdyż nazwa ta nie jest traktowana jako własna.

Formy poszłem, wyszłem nigdy nie miały aprobaty normatywnej. Mogły występować jedynie w gwarach i niestarannej polszczyźnie mówionej. Współcześnie również oceniane są jako niepoprawne.

Tu przypomina mi się pewna zabawna historia w związku z czasownikiem iść. W latach dziewięćdziesiątych na corocznych kursach językowych, jakie dla nauczycieli szkół polskich odbywały się w Warszawie, profesor Maria Nagajowa, omawiając formy koniugacyjne czasu przeszłego czasownika iść, powiedziała: W rodzaju męskim – szedłem, w rodzaju żeńskim – szłam, w formie prezydenckiej – szłem. To szłem powiedziane było z olimpijskim spokojem i powagą, bez najmniejszej szczypty ironii. Minęło sporo czasu, ale i dziś, kiedy wertuję konspekty z wykładów pani profesor, przypominam ich błyskotliwość, lekkość i humor.

Wątpliwości wynikające z pisowni nazw godności oraz tytułów naukowych i zawodowych wynikają z tego, że dopuszczalna jest pisownia alternatywna – uwzględniająca normę poprawnościową oraz zwyczaj.

Zgodnie z normą poprawnościową nazwy te pisze się małą literą, np. dyrektor Instytutu Filologii Polskiej, dyrektor instytutu, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, premier rządu, dyrektor Gimnazjum imienia Adama Mickiewicza w Wilnie. Zgodnie ze zwyczajem pisownię wielkimi literami można stosować w tekstach bardziej oficjalnych, jednak pod warunkiem, że nazwa instytucji zapisana jest w pełnym brzmieniu, np. Zebranie otworzył Dyrektor Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Wilnie Czesław Dawidowicz. Ale w wypowiedzeniu dyrektor gimnazjum Czesław Dawidowicz powiedział (…) wyrazy dyrektor i gimnazjum napiszemy małą literą. (Pamiętajmy przy okazji, że popularne na Wileńszczyźnie zwroty „z małej litery, z wielkiej litery” są niepoprawne. To rusycyzmy).

Innym problemem jest pisownia omawianych nazw ze względów grzecznościowych. Wówczas dopuszczalna, a nawet wskazana jest pisownia typu Decyzja ta została uzgodniona z Panem Dyrektorem, proszę o dołączenie opinii Pani Dyrektor.

Nie ma carewny w słowniku Doroszewskiego, nie ma także carówny. Starszy słownik, tzw. warszawski ma jednak carównę, a nie ma carewny. Nazwy córek w polszczyźnie mogą być tworzone przyrostkiem -ówna, np. kniaziówna, generałówna, baronówna, marszałkówna. Bodaj jedynym przykładem na -ewna jest królewna. Zostajemy więc przy carównie.

Oba zwroty grzecznościowe, zawierające wyraz, wskazujący na adresata panu, pani są poprawne językowo i stosowne grzecznościowo. Co więcej, uchodzą za bardziej uprzejme w porównaniu z analogicznymi zwrotami, które tych wyrazów – pan, pani – nie zawierają.

Dzisiejsze szablonowe dzień dobry to pierwotne życzenia o genezie modlitewnej: „Boże daj ci dobry dzień” (1622 r.) Do widzenia nie ma źródła w dawnej polszczyźnie. Być może powstało z nielicznie notowanych pod koniec XVI wieku form „Do ujźrzenia”, poprzez modyfikację w epoce późniejszej.

Odmieniamy nicki, będące przymiotnikiem, liczebnikiem porządkowym, imiesłowem przymiotnikowym, rzeczownikiem lub frazą rzeczownikową (chyba że oparty jest na rzeczowniku nieodmiennym (menu, alibi). Napiszemy więc: inspektora Leśnego, Mili. Nicki o charakterze wykrzykników (wow) czy o charakterze zdań (ja tu tylko sprzątam) są nieodmienne. Pod tym względem nicki nie różnią się od innych zdań.

Ponieważ jest to pierwszy felieton w tym dwa tysiące jedenastym roku, pozwolę sobie przypomnieć, że właśnie tak należy ten rok odczytywać: dwa tysiące jedenasty. Rok dwutysięczny mieliśmy tylko raz, kiedy był dwutysięczny, bez dziesiątek i jednostek. Zasada ta wydaje się być tak jasna i prosta, jak dwa razy dwa, a jednak ciągle słyszymy (także w radiu i TV) o dwutysięcznym piątym, dwutysięcznym dziesiątym, dwutysięcznym jedenastym roku. Szczególnie razi to w ustach ludzi wykształconych.

Przez cały tysiąc lat nie będziemy tych dwóch tysięcy odmieniać. Aż do roku trzechtysięcznego. Tylko jak go doczekać?

Kilka słów należą się również terminowi felieton, którego użyłam w poprzednim akapicie. Kiedyś jed en z Czytelników zarzucił mi, że używam tego wyrazu w niewłaściwym znaczeniu, bowiem felieton – to artykuł krytyczny. Nieporozumienie wynikło z tego, że właśnie takie znaczenie ma on w języku rosyjskim. Polski felieton wcale nie musi być krytyczny. Jest to utwór publicystyczno-dziennikarski o tematyce społecznej, obyczajowej, kulturalnej lub popularnonaukowej.