Pamiętać trzeba, że ów bastion na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów zaczął się formować hen w zamierzchłej przeszłości, gdyż już w końcu XVI wieku, kiedy to pojawiły się pierwsze okazalsze rezydencje szlacheckie, w staropolszczyźnie dworcami lub dworzyszczami zwane. Były to oczywiście budowle zdecydowanie częściej drewniane niż murowane, wznoszone na planie kwadratu albo prostokąta. Ich właściciele zadowalali się lokalami parterowymi, wychwalając zresztą walory takiego budownictwa, gdyż mniej biło ono po kieszeni, nie wymagało konstruowania klatek schodowych, które w powszechnej opinii stanowiły mordęgę dla nóg.

Jednak z upływem czasu w dworkowym budownictwie coraz wyraźniej zaczęła dominować tendencja nie wszerz i wzdłuż, a wzwyż, czyli ku piętrom wyższym, natomiast bierwiona w ścianach wyparła cegła. O tym ostatnim zadecydowały niszczycielskie pożary, obracające dosłownie na poczekaniu wyszukane nieraz modrzewiowe ziemiańskie „gniazda” w perzynę. Owe pożary wzniecało zarówno ziejące błyskawicami niebo bądź nieostrożne obchodzenie się z ogniem, jak też liczne nawałnice wojenne, raz za razem przetaczające się po tych terenach.

To właśnie sarmatyzm, hołdujący „złotej wolności”, sławiący dawne zwycięstwa Orła Białego, przedkładający nade wszystko więzy rodzinne oraz towarzyskie, miał niewątpliwy wpływ na wykształcenie się w końcu XVIII wieku tego, co się kojarzy z typowo polskim dworem. Z nieodłączną datą budowy oraz herbem rodowym nad drzwiami lub na stropach. W drewnie wycinano także sentencje, chętnie powtarzając parafrazę: „Jam dwór polski, co walczy mężnie i strzeże wiernie”.

Oczywiście, dwór dworowi nie był równy. Kto dorobił się fortun, wznosił go z rozmachem tak wielkim, że przypominając pałace zawlekał bielmem zazdrości oczy innym szlachciurom. A ponieważ tym jakże nieobca była zasada: „Zastaw się a postaw się”, żadną miarą nie chcieli być gorsi. Nie trzeba mówić, że taka niech nieco niezdrowa rywalizacja w formowaniu wystawności rodzinnych „gniazd” wyraźnie jej sprzyjała.

A – przyznać trzeba – rywalizacja ta kroczyła też w nogę z czasem, z trendami mody, jakie kolejno kształtowały renesans, barok, klasycyzm czy neoklasycyzm, wnosząc charakterystyczne im rysy. Renesans wprowadził słupki, ganki, attyki oraz – w prostokątnej bryle – narożne alkierze; barok zaznaczył się mansardowymi, łamanymi dachami, czasami trójkątnym lub trójlistnym szczytem; klasycyzm dla odmiany przyozdobił dwór polski „rzymskim” portykiem, rzadziej arkadowym, zwieńczonym trójkątnym tympanonem.

Wspólnych elementów można było się też dopatrzyć w rozplanowaniu wnętrz. Ważną częścią dworu była sień, zazwyczaj wypośrodkowana na osi budynku, dzieląca go na dwie części: jedną – „usługową”, a drugą – „pańską”. Zygmunt Gloger, powołując się na źródłowy opis dworów ziemiańskich z I połowy XIX wieku, przedstawiony przez Kazimierza Włodzimierza Wójcickiego, pisał: „W domach takich z sieni obszernej zwykle prowadziło dwoje drzwi do bocznych pokojów. Na lewo wchodziło się do tzw. kancelaryi, obszernej izby. Tu przy drzwiach wisiała ampułka z wodą święconą, a na sarnich rogach klucze od spichrza, wozowni, lamusa, piwnic itp. Tuż szafka otwarta z półkami, służącemi do zachowania rachunków gospodarskich rozmaitego rodzaju, przy oknie kantorek lub stół pana dworu (...) Za kancelaryją pańską ciągnął się rząd pokoi po tej samej połaci dworu, jako też i z przeciwnej strony. Pośrodku zwykle bywała wielka izba z oknami i wyjściem na ogród. Służyła ona za salon i pokój bawialny”.

W wieku XIX nowym przybytkiem dworu okazała się kuchnia, zlokalizowana dotąd w przyległych do domostw oficynach. Co prawda, sytuowana była z dala od salonu bądź innych miejsc reprezentacyjnych. Podobnie jak klozety, ubikacje, umywalnie, takoż dotąd wyniesione poza budynek dworu. Oczywiście, wprowadzenie do siedzib szlacheckich takich znamion postępu nie stało się regułą. W wielu z nich jakby na przekór nadal obowiązywały tradycyjne rozkłady domostwa, mające zresztą niemało gorliwych zwolenników.

Sentyment i przywiązanie szlachty do ziemiańskiego życia szczególnie się ujawnia tuż przed okresem zaborów. Gorącym pragnieniem tej warstwy społecznej było niedopuszczenie, by rodzinne progi dostały się w obce ręce. Uczyniono je zatem ośrodkami walki o przetrwanie i odrodzenie państwowe. Dwory stawały się miejscem dojrzewania świadomości narodowej, tu lęgły się niepodległościowe zrywy. Stąd carskie kibitki po powstaniowych klęskach wiozły aresztowanych, późniejszych katorżników. Tu kobiety na znak żałoby milcząco przywdziewały stroje w czarnych lub fioletowych barwach.

W dworach osiadała też narodowa historia. Poprzez liczne pamiątki: starą broń, portrety rodowych przodków bądź sławnych postaci, wielce zasłużonych dla dobra Ojczyzny. Na potwierdzenie tego wystarczy przywołać strofy „Pana Tadeusza”, opisujące wnętrze soplicowego „gniazda”, po którym wzrok toczy przybyły do niego długo nieobecny Tadeusz:

A przed nim leży Fedon i Żywot Katona.

Niepowtarzalny klimat powstawał też dzięki samym mieszkańcom domostwa. W jednym dworze często żyło z reguły kilka pokoleń: dziadkowie, rodzice, dzieci, dzięki czemu wytwarzała się wybiegająca w odległą przeszłość jakże mocna rodowa sztafeta. Wśród jej uczestników byli również stali rezydenci, np. ciotki – stare panny czy też wujowie – zapiekli kawalerowie, guwernantki, panny respektowe, lokaj, stajenny, służąca i kucharka. W przyległych oficynach lub na terenie głównego domostwa miejsce znajdowały również osoby spoza rodziny, jak chociażby niańki dla dzieci. Liczbę mieszkańców kształtowała zamożność dworu. Te duże liczyły nawet do dwudziestu osób, te mniejsze – pięć do sześciu.

Z pokolenia na pokolenie wiernie warowało też ziemiaństwo przy tradycjach sakralnych. Zostawianie pustego miejsca przy wigilijnym stole, ścisłe przestrzeganie Wielkiego Postu albo podążanie w Dniu Wszystkich Świętych tudzież w Zaduszki na cmentarze w sposób bardziej niż oczywisty wpisywało się w szlachecką świadomość. Podobnie jak zwyczaje świeckie: mocno zakrapiane popuszczanie pasa podczas karnawałów, kiedy to sąsiedzkie dwory gościły się nawzajem, kiedy wesoło pobrzmiewały przyczepione do grzyw końskich albo sań kuligowe dzwoneczki. Takąż wesołość nakazywała ponadto Noc Świętojańska, zapusty, andrzejki, a w naszych stronach – imieniny patrona Litwy – św. Kazimierza, z czym nieodłącznie się kojarzą okraszone palmami wileńskie jarmarki.

To bynajmniej nie przez przypadek nasz Wieszcz w pisanym „dla pokrzepienia serc” poemacie „Pan Tadeusz” niejeden z wersetów poświęca polowaniu. Łowiectwo było przecież ulubionym użytkowo-rozrywkowym zajęciem szlachty płci brzydkiej, a wiszące na ścianach obok pamiątek rodzinnych i broni trofea myśliwskie stanowiły nie lada powód dla dumy ich właścicielom. Wyprawom w leśne ostępy z bronią w ręku na ptactwo albo zwierzynę towarzyszył ściśle przestrzegany rytuał, którego akord finałowy stanowiło z reguły huczne ucztowanie.

W wyniku niemieckiej inwazji w roku 1941 ziemiańska arkadia na Wileńszczyźnie ostatecznie prysła niczym bańka mydlana. Władze spod znaku swastyki nie miały też litości dla opuszczonych przez niedawnych właścicieli dworkowych „gniazd”, nawet o ile te zaczęły im służyć za budynki urzędowe. Eksploatowano je po barbarzyńsku, jak to zwykli czynić zaborcy.

Ukartowane w lutym roku 1945 na konferencji w Jałcie nowe powojenne realia na kontynencie europejskim, równoznaczne z pozostaniem całej kresowej Polski poza wschodnimi granicami byłej II Rzeczypospolitej i przejściem Wileńszczyzny w gestię sowieckiej Litwy, skazały tutejsze dwory i dworki na pastwę losu. Powszechna kolektywizacja z takąż nacjonalizacją, masowe wywózki na „nieludzką ziemię” tych, kto się dotąd tego uchował, a do kogo w bezceremonialny sposób przytraczano metki kułaków, pamiętając o ich przedwojennym ziemiańskim statusie, znaczyły nieuchronną bezpowrotność.

Trudno dziś oszacować dokładną liczbę naszych rodaków, kogo w więzieniach i łagrach, rozsianych po bezkresach Związku Sowieckiego śmiertelnie zmogła harówa ponad siły, wycieńczenie i poniewierka, na jaką zostali skazani. Natomiast wielu z tych, kto owe zgotowane na ziemi piekło nieraz cudem przeżył, decyzją kremlowskich mocodawców nie mogło wrócić w rodzinne strony, a zostało zmuszonych do osiedlenia się na resztę życia w Polsce. Dokąd zresztą po II wojnie światowej w ramach tzw. repatriacji udały się dobrowolnie grube tysiące wileńskich i podwileńskich Polaków, przypominających rozbitków na wzburzonej rzeczywistości.

Znacznie gorszy los spotkał natomiast dwory i towarzyszące im przybytki gospodarcze, przeznaczone na magazyny bądź przechowalnie, nieraz rolniczej „chemii”, która zżerała je od środka. Ten smutny los podzieliły takoż skazane na mocowanie się z czasem bezpańskie budowle. Wiele z nich zresztą w bitwie o przetrwanie poniosło fiasko. Dziś w miejscach, gdzie stały, próżno nawet szukać fundamentów. Czasem jedynymi strażnikami dawnej świetności są wiodące donikąd aleje wiekowych drzew, wrastające w ziemię groby byłych właścicieli i coraz bardziej ulotna pamięć najstarszych mieszkańców okolic.

Owszem, wybicie się Litwy w roku 1990 na niepodległość rozbudziło nadzieje na lepszą przyszłość dworkowej spuścizny, a te wcale nie okazały się płonne tam, gdzie w jej prywatne posiadanie (nie zawsze w pełni prawną drogą) weszli nowobogaccy, zbiwszy w czasach tzw. prychwatyzacji bajońskie fortuny, które zdecydowali ulokować właśnie w byłe ziemiańskie posesje. Po gruntownych remontach zaadaptowano je na bazy hotelowo-noclegowe albo inne obiekty użyteczności publicznej. Jest to wprawdzie ledwie szczątkowy odsetek potrzeb, mających przeciwdziałać jakże daleko posuniętej dewastacji rozsianych po Wileńszczyźnie dworów, skąd poprzez zabite deskami okna i drzwi, przeciekające dachy czy grożące obsunięciem się ściany płynie jakże trwożliwe SOS: jutro może być za późno na ratunek.

W przypadku Wileńszczyzny, gdzie praktycznie każde „gniazdo” szlacheckie fundowała i „uwiła” polska ręka, kojarząca się m. in. z nazwiskami: Tyszkiewiczów, Łęskich, Śliźniów, Pisanków, Jeleńskich czy Parczewskich, zbawcza „odsiecz” mogłaby nadejść ze znajdującej się tuż za graniczną miedzą Polski. Pod warunkiem wszak, że Litwini wyzbędą się niepotrzebnych fobii i urojeń, rzekomo sąsiad spod znaku Orła Białego, z kim zresztą złączeni byli przez kilka wieków więzami unii, knuje spisek, by przywrócić to, co tu posiadał do II wojny światowej, a co wolą historii utracił.

Nie muszą też im powodować gęsiej skórki wycieczki z Warszawy, Gdańska, Krakowa, Torunia, chcące w przyszłości udać się szlakami odrodzonej dworkowo-pałacowej spuścizny. Takie szlaki mogłyby prowadzić do Waki Trockiej, Jaszun, Pikieliszek, Mejszagoły, Solecznik, Kojran, Lubowa, Glinciszek, Białej Waki, Mazuryszek, Wiżulan, Hornostaiszek, Wysokiego Dworu, Zatrocza, Bortkuszek, Ornian…, a ów wielokropek niech będzie znakiem zdecydowanie dłuższej listy miejsc, nad którymi polatuje duch niegdysiejszej biało-czerwonej chwały. Kojarzony jak z ludźmi, tak też z budowlami, co przez długie lata „walczyły mężnie i strzegły wiernie” ojczystej ziemi.

Henryk Mażul

Fot. Jerzy Karpowicz