można odejść na zawsze

by stale być blisko

Zaduszkowe refleksje w literaturze polskiej

Dla wielu z nas, wychowanych w kręgu wartości chrześcijańskich, listopad niezmiennie się kojarzy nie tylko z opadaniem liści, ale też z oddawaniem czci Zmarłym, wszystkim tym, którzy wyprzedzili nas w drodze do wieczności, którzy, niczym te liście, zostali uniesieni w zaświaty.

Co roku na początku listopada odwiedzamy groby swoich bliskich, gorliwiej modlimy się również za dalszych krewnych, przyjaciół, znajomych. Rozpamiętując ich większe czy mniejsze dokonania, staramy się z nawiedzenia cmentarza wynieść też coś dla siebie w sensie duchowym.

Bardzo często już sama natura stwarza odpowiednią aurę do przeżywania czasu sakralnego, który zwiemy Zaduszkami. Oddawanie czci Zmarłym tak mocno jest zakorzenione w naszej tradycji, że nawet Dzień Wszystkich Świętych upływa zazwyczaj nie tyle pod znakiem myślenia o osobach wybranych przez Boga, cieszących się szczęściem w niebie, mogących być drogowskazem dla nas, ile w atmosferze modlitwy za naszych bliskich Zmarłych, którzy nie dostąpili jeszcze być może łaski zamieszkania bezpośrednio w domu Ojca.

Jak zawsze, nasze zaduszkowe refleksje może pogłębić także odpowiednio dobrana lektura.

A w Lipcach już od rana dzwony biły (...)

Nie wiem, czy nastrój świąt zaduszkowych udało się komuś lepiej przetworzyć na słowo literackie niż zrobił to Władysław Stanisław Reymont (1867-1925) w Chłopach. Rytm natury jest w tej powieści w pełni zharmonizowany z rytmem świąt liturgicznych, czego przykładem może być także opis Dnia Zadusznego na kartach utworu:

Przywdzianej przez przyrodę szacie towarzyszą też odpowiednie efekty akustyczne, wśród których dominuje tego dnia wprowadzające w sferę sacrum nieustanne bicie dzwonów:

Mieszkańcy reymontowskich Lipiec zachowują cały rytuał, związany z przebiegiem Dnia Zadusznego. I zamożni gospodarze (jak rodzina Boryny), i ich parobcy (jak Kuba czy Witek) idą do kościoła, odwiedzają cmentarze, dają na wypominki, uczestniczą w nieszporach. Cały dzień wypełniony jest niejako obcowaniem z duszami, gdyż, jak mówi Kuba: Pan Jezus odpuszcza je na ten dzień na ziemię, żeby swoich nawiedziły...

Jest to święto pełne powagi, zadumy, niepokoju, tajemnicy, mające wiele z aury Dziadów Mickiewiczowskich:

Umarli... znajomi... kochani...

Obcować z duszami zmarłych potrafią też pisarze późniejszych epok, w tym mająca rodowód wileński Kazimiera Iłłakowiczówna (1888-1983). Pisaliśmy o niej niejednokrotnie, a więc także o trudnym losie poetki, o tym, że nie było jej dane opiekować się grobami rodziców, które pozostały na Wileńszczyźnie. Poetka, która po zagranicznej tułaczce wojennej zamieszkała w Poznaniu, znalazła jednak sposób na obcowanie z nieżyjącymi najbliższymi. Często wracała do nich w poezji. Niejeden wiersz poświęciła matce: Grób dubiniecki, Grób w Dubinkach i in. Jak tylko nadarzyła się okazja, sprzątała zapuszczone groby nieznajomych zmarłych, co stanowiło swego rodzaju rekompensatę za niemożliwość doglądania pozostawionych za granicą grobów rodzinnych.

Druga wojna światowa znacznie zwiększyła poczet tych, z którymi nie można obcować bezpośrednio. W wierszu Umarli... znajomi... kochani..., zaczynającym się od bardzo plastycznego obrazu Idą do mnie tylko kalinami, podkreślającego m. in. mnogość tych, którzy zginęli przedwcześnie, poetka wymienia nawet imiona konkretnych osób, poległych w różnych okolicznościach zawieruchy wojennej. Obraz kaliny odsyła w dodatku do pięknej tradycji literackiej, do znanego wiersza Teofila Lenartowicza Kalina (Rosła kalina z liściem szerokiem...), w którym także mamy do czynienia z przedwczesną śmiercią bohatera, opłakiwaną przez kalinę, uosabiającą całą naturę. W wierszu Iłłakowiczówny rozlega się ponadto echo namacalnego niemal obcowania ze światem zmarłych:

A pod krzyżem siadł Upiorek (...)

Do bardziej znanej tradycji literackiej, bo Mickiewiczowskiej, odwołuje się, także pochodząca z Wileńszczyzny, Wanda Niedziałkowska-Dobaczewska (1892-1980) w wierszu Dziady, zamieszczonym w regionalnym zbiorku poetyckim Nasza dola (Wilno 1932):

Jak wynika z opisu Upiorka, Dobaczewska wzbogaca swój tekst o wprowadzenie elementów fantastycznych, charakterystycznych dla wyobraźni ludowej, spopularyzowanej przez romantyków, z Mickiewiczem na czele. Na poetykę Dobaczewskiej wpłynęła też wyraźnie młodopolska rozlewność, jak też pewne właściwości polszczyzny wileńskiej, na przykład, tendencja do zdrobnień, pieszczotliwych określeń i już z Upiora mamy raczej rzadko stosowanego Upiorka. Występują też inne deminutiva, podkreślające, że mamy do czynienia z Upiorem-dzieckiem:

Zastosowana przez Dobaczewską konwencja sprzyja też w pewnym stopniu oswajaniu przestrzeni cmentarnej. Chociaż mamy tu do czynienia z przybyszem z zaświatów, małym upiorem, nie wywołuje on jednak lęku. Chciałoby się nad nim raczej użalać, pomóc w odnalezieniu zguby itp.

Wileńskie cmentarze mają pejzaż gór

Nie odczuwamy także strachu zwiedzając niektóre konkretnie nazwane przez poetów cmentarze. Wileńskie miejsca wiecznego spoczynku podziwiał w podobnym jak Dobaczewska czasie także Witold Hulewicz (1895-1941). W odróżnieniu od poetki był on w Wilnie przybyszem, jednakże spędzone w grodzie nad Wilią dziesięciolecie (1925-1935) znalazło pozytywny oddźwięk zwłaszcza w zbiorku poetyckim Miasto pod chmurami (Wilno 1931), w którym znajdujemy też wiersz Cmentarze:

Nocna pora, malowniczość pagórkowatego terenu romantycznie usposabiają poetę, mającego przed oczyma cmentarz na Rossie albo też Bernardyński czy inne cmentarze wileńskie. Odwiedziny cmentarza (czy to realne, czy myślowe) skłaniają do refleksji, do przewartościowania wartości. W wierszu daje znać o sobie także pośrednia obecność tradycji literacko-filozoficznej, przywoływanej przez aluzje do tak wielkich duchów, jak Immanuel Kant, Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki.

Na Powązkach warszawskich

Jeszcze bardziej niekonwencjonalna atmosfera panuje na cmentarzach, opisywanych przez księdza Jana Twardowskiego (1915-2006). W twórczości poety, który najwięcej lat swego życia i posługi kapłańskiej oddał Warszawie, częsty jest motyw cmentarza na Powązkach, na którym spoczywają m. in. współtowarzysze z Powstania Warszawskiego.

Motywy śmierci, cmentarza, projekcja życia pozagrobowego w poezji ks. Twardowskiego mogłyby być osobnym tematem zaduszkowych refleksji, tym bardziej, że wiersze poety są kopalnią niezwykle trafnych, nośnych aforyzmów na dane tematy. Największą popularność zdobył, bez wątpienia, wers Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą. Ks. Twardowski jest także autorem najbardziej bodaj optymistycznej definicji śmierci, którą znajdujemy w wierszu Nie bój się:

Takie, godne pozazdroszczenia, myślenie o śmierci pozytywnie nastawia do spaceru po cmentarzu, jak widzimy to, na przykład, w utworze ***Na Powązkach warszawskich:

Nawet będąc na cmentarzu poeta nie zapomina o stale goszczącym w jego twórczości uśmiechu, bacznie śledzi zachowanie uwielbianej przez niego natury (wiewiórka) i nie przestaje się dziwić paradoksom życiowym: można odejść na zawsze / by stale być blisko.

Z kolei wiersz Powązki, nasycony, jak często u Twardowskiego, mimowolnym, niechcącym jakby podglądaniem natury, kończy inna, niejednemu towarzysząca na cmentarzu, refleksja:

Motyw przedwczesnego odchodzenia na zawsze ludzi sławnych jest obecny w wierszu Romualda Mieczkowskiego Zaduszki w Warszawie ze zbiorku Nikt nie woła (Wilno 2008). Dany temat zaistniał w sposób jak najbardziej naturalny. Od 2004 r. poeta przebywa w Warszawie, gdzie prowadzi filię Wileńskiej Galerii Artystycznej „Znad Wilii”. W nowszej poezji Mieczkowskiego występują już dwie perspektywy spojrzenia: wileńska i warszawska. Wspomniany wiersz był widocznie zainspirowany słuchaniem okolicznościowej audycji radiowej:

To dobry zwyczaj z okazji Dnia Zadusznego przywoływać w mediach nazwiska zasłużonych zmarłych: piosenkarzy, aktorów, pisarzy, ludzi nauki, kultury itp.

Poeta wileński, będący „na warszawskim bruku”, pamięta zwłaszcza o tych, z którymi łączy go rodowód, umiłowanie Wilna; o tych, którzy spoczywając na warszawskich Powązkach, mają „nietutejsze sny”:

Ogrom-łuna nad Rossą

Romuald Mieczkowski jest też autorem wcześniej powstałego wiersza Ból cmentarza Rossa zamieszczonego w tomiku Co bym stracił (Kraków 1990). Odwołuje się w nim do realiów epoki radzieckiej, która nie sprzyjała pamięci o zmarłych.

Echo minionej epoki pobrzmiewa także w wierszu Henryka Mażula Listopad z cyklu Wilia nie jak Lete (Rok polski – 1991), napisanego w okresie przemian ustrojowych, na pograniczu minionej i nowej epoki. Utwór ożywia nadzieja powrotu do dobrych starych tradycji. Wkradają się do niego nawet tony apelatywne i deklaracja dochowania wierności ideałom i czynom przodków:

Mimowolnie nasuwa się pytanie: jak, z jaką refleksją i tonacją poeta dzisiaj zakończyłby swój wiersz?

Do wspomnianej w powyższym wierszu „ogrom-łuny nad Rossą” w inny już sposób nawiązuje też Mażul w późniejszej prośbie ze zbiorku niedowidzę niedosłyszę niepokoję się (Wilno 2005), napisanej z okazji jubileuszu 50-lecia poety:

Zapalić znicze na grobach przodków jest nieraz znacznie łatwiej niż „wcielać ich marzenia w czyn”.

Te dusze, które były nasze (...)

Dobrze jednak, że płoną znicze, że ogrzewają „dusze, które były nasze”, zgodnie z wierszem Alicji Rybałko. Poetka bardzo subtelnie przywołuje „te dusze” i nasze próby nawiązania z nimi kontaktu, odczuwając jakby niedosyt, że jest to relacja raczej jednostronna, że brakuje nam czasem odzewu ze strony dusz, które odeszły:

W omawianym kontekście zasługuje także na uwagę utwór tejże poetki Krótki lament dla duszy zbłąkanej. Wiersz można potraktować jako refleksję nad zmienioną sytuacją życiową. Krótki lament... został spowodowany zamieszkaniem poetki w końcu lat 90. w Niemczech:

Nowa przestrzeń, oswajana właśnie w listopadzie, miesiącu szczególnej pamięci o zmarłych, jest oceniana przez pryzmat doświadczeń wileńskich i wypada raczej niekorzystnie. Czymże tu ogrzać duszę, i tę z zaświatów, i zarazem własną:

Bardziej ucywilizowana przestrzeń wzbudza tęsknotę za czymś bardziej może skromnym, ale swojskim, naturalnym, naznaczonym także wielką tradycją literacką, sięgającą Dziadów Mickiewiczowskich.

(...) dziwne, anachroniczne święto

Z powyższego wynika, że pragnąc głębiej i uroczyściej przeżyć Święto Zmarłych, powinniśmy pozostawać na Litwie albo też podróżować przez Polskę, jak robi to Andrzej Stasiuk (1960), jeden z głośniejszych dzisiaj prozaików. W jego książce Fado (Wołowiec 2006) znajdujemy esej pt. Zaduszki, w którym pisarz ustosunkowuje się do nieprzystającego do dzisiejszych czasów święta:

W Zaduszki podróż przez Polskę przypomina baśń albo sen. W ciemnościach płoną ognie. (...) Miasta wypełnia zapach płonących zniczy. To jest dziwne, anachroniczne święto. Nie pasuje zupełnie do naszych czasów. Odwraca uwagę od pragmatycznej codzienności. Tracimy czas, przemieszczając się tysiącami, dziesiątkami i setkami tysięcy jak kraj długi i szeroki, by odwiedzać zakopane w ziemi szczątki, resztki tych, którzy kiedyś byli z nami. To jest plemienne i dzikie święto. Nie wystarcza nam pamięć. Musimy czuć swoich zmarłych fizycznie (...).

Jak przypuszcza eseista, jest to jedno z największych świąt w kalendarzu liturgicznym, wyróżniające się ponadto mniej konsumpcyjnymi obyczajami. W centrum uwagi stawiamy przecież zmarłych:

To jest bardzo malownicze, nastrojowe święto, mające głębszy wymiar: Palą się ognie na grobach. (...) raz w roku światłami zaznaczamy miejsca, by czarny, pusty, bezludny i bezkresny kosmos wiedział, że toczymy z nim walkę, walkę z jego nicością, z jego obojętnością. Po to palą się te ognie. (...) To jest jeden z najbardziej przejmujących widoków, jakie można zobaczyć w Polsce. Ten obraz mówi o nas więcej, niż sami jesteśmy w stanie wypowiedzieć i pojąć.(...)

Potrzeba zaduszkowego odwiedzania zmarłych jest na tyle silna, że, będąc oddalonym od grobów rodzinnych (Stasiuk pochodzi z Warszawy, mieszka zaś w Beskidzie Niskim), pisarz odwiedza cmentarze, położone w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Odwiedziny licznych cmentarzy wydłużają się nieraz do późna, co stwarza możliwość obserwowania niecodziennych widoków i snucia głębszych refleksji:

To tu, to tam palą się pojedyncze płomyki. W zupełnej ciemności wyglądają jak błędne ognie wiodące podróżnych na manowce i zatracenie. I w pewnym sensie tak powinno być tego Zadusznego Dnia: powinien nas wytrącić z równowagi i pozbawić rozsądku, żebyśmy mogli choć na chwilę uwierzyć w nieśmiertelność tych, nad których prochami stąpamy. I przy okazji też chociaż odrobinę we własną.

Wierząc zaś w nieśmiertelność może nie tylko w okresie Zaduszek zastanowimy się nad czymś głębszym, należycie ocenimy swoją gonitwę za tym, co materialne, i zaczniemy wreszcie gromadzić to, co nie traci wartości w zaświatach?

Fot. Sławomir Subotowicz