Ten
rozkaz dotyczył również naszych profesorów. Popędzani przez nieproszonych
„gości”, zostawialiśmy na ławkach nasze zeszyty i pióra, niedokończone
tego dnia zadania. Wsiadaliśmy do wojskowych ciężarówek niemieckich, nie
wiedząc, co dalej nas czeka… Realne wypadki tamtych czasów podsuwały myśl,
iż wylądujemy w lasach ponarskich, we wspólnej, z wielu już poległymi wcześniej,
mogile…
Jednak
ciężarówki zatrzymały się na placu Łukiskim, a przed nami otwarto bramy
więzienia… Niemcy się śmiali, mówiąc do nas: „Bitte, nehmen sie
Platz!”. Zajęliśmy więc tam miejsca na parę miesięcy.
W
więzieniu
W
celach rozmieszczono nas po czterech. Pierwsza noc upłynęła o głodzie i chłodzie.
Następnego dnia otrzymaliśmy koce, menażki, 200 gramów chleba (co miało
starczyć na całą dobę) i pół litra gorącej wody, którą nazywano „kawą”.
Na obiad dostaliśmy jakiś krupnik okraszony nieco margaryną. Na kolację –
„kawę” z chlebem z rannej porcji, jeśli się go wcześniej nie zjadło.
Te nędzne porcje wkrótce dały się we znaki uczuciem głodu. Gdyby nie
paczki z żywnością, przysyłane nam nieraz przez przyjaciół i znajomych,
byłoby niełatwo go znieść. Czas spędzaliśmy na modlitwie, przypominaliśmy
godzinki, litanie. Klerycy, mający dobrą pamięć, odgrzebywali z niej
psalmy, czytania z Ewangelii. Wszystko to było nasze bogactwo duchowe.
Więzienną
obsługę stanowili Litwini. Szydzili z nas: „Kaip tik jums čia atitinkama
vieta” („Akurat to jest miejsce właściwe dla was” – red.).
Kleryków-Litwinów, przywiezionych do więzienia razem z nami, po kilku dniach
zwolniono.
Siedziałem
w jednej celi z Jankiem Chmielewskim z Olan, Wackiem Zawadzkim z Oszmiany i
Serafinem, pochodzącym z województwa kieleckiego. Jan Chmielewski pełni
teraz służbę duszpasterską w Białostockiem. Ksiądz Serafin, niestety,
zmarł dość wcześnie w Polsce. Natomiast nie wiem, co się stało po wojnie
z ks. Wacławem Zawadzkim.
Byliśmy
świadkami tamtych strasznych czasów, kiedy więźniów w czasie dochodzenia
zabijano na miejscu lub wywożono do Ponar, skąd już nikt nie wracał.
Przed
wstąpieniem do seminarium w 1938 roku, pełniłem obowiązki organisty w kościele
Niepokalanego Poczęcia NMP na Słobódce w Lidzie. Kiedy byłem już w
seminarium, gospodarz tej świątyni, gorliwy kapłan ks. proboszcz Wincenty Łaban
przesłał mi 2 tys. marek, żebym kupił w Wilnie za te pieniądze fisharmonię
do jego kościoła. Pieniądze te przechowywałem w szufladzie w moim
seminaryjnym pokoju. Po aresztowaniu kleryków Niemcy przeszukali nasze rzeczy
osobiste i znaleźli pieniądze przeznaczone na instrument muzyczny. Horrendum!
Pewnego
dnia wszedł do naszej celi więziennej „budėtojas” (dyżurny),
wymienił moje nazwisko, dodając: „wzywają cię”. A kiedy chciałem wziąć
sweter, powiedział: „Tobie już nic nie będzie potrzebne. Pożegnaj się z
kolegami”. Szedłem więc jak na śmierć.
Było
przesłuchanie w obecności kilku Niemców z wyłupiastymi oczami i młodego
Litwina z gumową pałką w ręku, który mi powiedział, czego ode mnie chcą.
Jeden z Niemców chwycił mnie za piersi i krzyknął: „Skąd masz te pieniądze
– dwa tysiące marek?! Jesteś spekulantem?!”. Odpowiedziałem zgodnie z
prawdą, iż są przeznaczone na kupno fisharmonii. Zostawiono więc na razie tę
sprawę w spokoju, przyczepiono się natomiast do innej: listu kolegi
Kuderewskiego do mnie, który również znaleziono w moich osobistych rzeczach.
W tym liście kolega przesyłał pozdrowienia innemu koledze, Kurkowskiemu, którego
Niemcy skojarzyli z osobą o takim samym nazwisku – z konspiracji. Powiedziałem,
że mój kolega Kurkowski nie jest żadnym politykiem, tylko siedzi razem ze mną
w więzieniu… Kazano go przyprowadzić. Gdy ten płynnie po niemiecku
potwierdził moje słowa i wytłumaczył całą sytuację, jeden z Niemców
krzyknął do mnie ze złością: „Wszystko kłamiesz! Won z oczu!”. Wróciłem
więc znów do celi, chociaż nie spodziewałem się, że ujdę z życiem.
Ucieczka
Na
świecie buszowała wiosna i coraz więcej promieni słońca wpadało do naszej
celi. A w duszy coraz większy rodził się bunt: oto jak zbrodniarze siedzimy
za kratami więziennymi, gdy w tym czasie wolni ludzie żyją, pracują…
Pewnego
dnia odwiedziło nas kilku „gości” przybyłych z Germanii. Zapytano nas:
„Kto z was biegle zna język niemiecki?”. Zgłosił się salezjanin ks.
Tadeusz Hoppe (po wojnie pracował w Odessie). Niemcy kazali mu zreferować nam
ich propozycję mniej więcej takiej treści: to wstyd nam bezczynnie siedzieć
w więzieniu, więc powinniśmy się zgodzić na wyjazd do Niemiec na roboty,
by zastąpić tych, którzy poszli na front. Praca miała być według naszych
zdolności. Wreszcie podsunięto nam papier do podpisania, że jakoby wyrażamy
na to dobrowolną zgodę. Kazali nam zrzucić sutanny i założyć dostarczone
ubranie cywilne, pozostałe po rozstrzelanych Żydach. Dano nam na drogę po
kilogramie chleba i po pół kilograma kiełbasy. Ustawili czwórkami,
przystawili do ochrony „budetojasów” i popędzili na dworzec kolejowy.
Tory
kolejowe były zajęte, gdyż odprawiano żołnierzy na front, więc czekaliśmy
kilka godzin na odejście naszego pociągu. Niemcy, nasi konwojenci wesoło
sobie rozmawiali, palili fajki nie zwracając na nas zbytniej uwagi, z czego
niektórzy klerycy skorzystali dając nogę. Pierwszy to uczynił Jan Pryszmont
(późniejszy profesor seminarium duchownego w Warszawie), nieco później
zaryzykowałem również ja…
Niskiego
wzrostu, szczupły, nie rzucałem się w oczy... Zmieszałem się z tłumem...
Uciekłem, ale nie wiedziałem, co dalej mam robić – bez dokumentów, bez środków
do życia… Znalazłem na Lipówce dom kleryka Wojciuka, lecz jego matka i
siostra przestraszyły się, że mogę przynieść im zgubę swoją obecnością
i odmówiły schronienia. Poszedłem więc do mojego wileńskiego kolegi Jarka
Rokickiego: tam również spotkała mnie odmowa. Dopiero proboszcz porudomiński
ks. dr Florian Niewiero przyjął mnie na plebanii, kazał przywdziać sutannę
i powierzył mi głoszenie kazań w kościele. Niemcom zaś mówił, że jestem
jego wikariuszem. W ten sposób ocalałem.
Osiągnięty
cel
Wraz
z początkiem nowego roku akademickiego w 1942 wróciłem do seminarium, już
litewskiego, by kontynuować naukę. Biskup Mieczysław Reinys był
poinformowany, że jestem uciekinierem, a wiedząc o stosunku Niemców do Polaków
zaproponował mi: „Zgódź się, by cię zapisali w rejestrze studentów jako
Białorusina czy Litwina”. Sytuacja była piekielna, ale wiedziałem, że jeżeli
nie będę się uczył, nie osiągnę celu… Skończyłem więc dwa lata nauki
po litewsku, zapisany jako Białorusin. Latem 1944 roku biskup Mieczysław
Reinys wyświęcił mnie na diakona.
W
sierpniu tego samego roku został zwolniony z odosobnienia w Mariampolu
(internowany przez gestapo w domu księży marianów) arcybiskup Romuald Jałbrzykowski.
Wrócili również księża profesorowie, klerycy, całe zwierzchnictwo uczelni
z ks. Janem Uszyłłą na czele. W październiku – przy władzy Sowietów –
klerycy rozpoczęli ostatni rok akademicki w Wilnie – w dawnym składzie
profesury, dawnych porządkach uczelni. Jednak wczesną wiosną 1945 roku władze
sowieckie zamykają seminarium duchowne, rozkazując wszystkim opuścić mury
uczelni. Studentom-Polakom radzono jechać do Polski, by tam ukończyć studia,
Litwinom – do Kowna, gdzie czynne było jedyne na Litwie seminarium duchowne.
W powstałej sytuacji abp Romuald Jałbrzykowski decyduje się na udzielenie święceń
kapłańskich klerykom ostatniego roku studiów.
Ten
dzień, tak długo przeze mnie oczekiwany, nastąpił 17 marca 1945 roku. Tego
wiosennego ranka pięknie świeciło słońce – nie tylko na niebie, lecz też
w mojej duszy. Światło osiągniętego celu – po ciężkich zmaganiach i
trudach… Uroczyste chwile święceń kapłańskich przeżyłem w Katedrze
Wileńskiej, które otrzymałem z rąk arcybiskupa metropolity wileńskiego
Romualda Jałbrzykowskiego, razem z innymi diakonami: Mieczysławem Wojciukiem,
Zygmuntem Piskorem, A. Ulickasem, V. Verikasem, K. Wilczewskim i Mowczanem.
Za
parę dni była Niedziela Palmowa. Księża wileńscy zapraszali nas, świeżo
wyświęconych kapłanów, do swoich świątyń, do słuchania spowiedzi. Ja również
służyłem w kilku kościołach.
Prymicja
W
tym czasie proboszczem w lidzkiej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, w której
niegdyś organistowałem, był ks. Kazimierz Baniewicz (od 1946 r. dziekan i
wikariusz generalny na okręg lidzki), a jego pomocnikiem – franciszkanin o.
Kamil Wełymański. Otóż ci kapłani napisali do mnie, bym przyjechał do ich
parafii na prymicję. Wysłali nawet po mnie do Wilna ich zacną parafiankę,
nauczycielkę Renatę Mizgierównę. Wówczas niełatwo było przekroczyć
granicę z Litwy na Białoruś. Ta pani, mająca znajomości z działaczami
podziemia, przywiozła mi wszystkie potrzebne dokumenty: pozwolenie na
przekroczenie granicy, świadectwo o zdrowiu itp.
O
północy, wprost z pociągu, stałem pod drzwiami plebanii kościoła na Słobódce
w Lidzie, przyprowadzony przez panią Renatę. Ks. Baniewicz przywitał mnie,
ale zaraz z niepokojem w głosie zapytał, czy nie zauważyliśmy, że ktoś
nas śledził.
„Tu
pełno szpiegujących – powiedział. – Bolszewicy nawet jeden drugiego
szpiegują. Ja tu na plebanię przyjąłem rodzinę państwa Przewalskich… Kładź
się spać, jutro porozmawiamy”.
Nie
zdążyłem jeszcze się położyć jak usłyszałem głośne pukanie do drzwi.
Przez okno ujrzałem kilku uzbrojonych enkawudzistów. Ksiądz proboszcz
powiedział z rezygnacją w głosie: „A więc cię śledzili… Koniec twojej
prymicji… Idź, otwieraj, to po ciebie przychodzą”. Przywdziałem sutannę
i z duszą na ramieniu poszedłem otwierać drzwi. I tu zaskoczenie: enkawudziści
w ciemności wzięli mnie za miejscowego proboszcza. Powiedzieli lekko odsunąwszy
mnie z drogi: „Prosti, ksiondz, nam nużen Przewalski”. I pośpieszyli na
drugą stronę budynku, mówiąc, bym szedł „do siebie” i odpoczywał.
Jednak po kilku minutach znów zapukali, prosząc, bym wstąpił wraz z nimi do
Przewalskich. Ci państwo byli niezmiernie zdziwieni: skąd ja tu się wziąłem
– w nocy, z enkawudzistami?! Czy jestem z nimi razem?.. Przecież mnie nie
widzieli w ciągu sześciu lat… Zrozumieli sytuację, kiedy oficer powiedział
do mnie: „Wy, jako gospodarz tego domu, podpiszcie ten oto akt, że my tu
nikogo nie skrzywdzili. No, a Przewalskiego zabieramy na rozkaz
prokuratury…”.
Taki
miałem „wstęp” do prymicji…
…Niezapomniany
Dzień Wielkanocy 1945 roku!.. Czułem, że jest to również dzień Bożej
nagrody dla mnie za dotychczasowe trudy na drodze do kapłaństwa… Uroczyście,
w procesji, wprowadzono mnie do kościoła, gdzie trzech księży asystowało w
prymicyjnej Mszy świętej. Ojciec Kamil, w wypełnionej po brzegi świątyni,
wygłosił kazanie. Po Mszy świętej – błogosławieństwo prymicyjne, którego
udzielałem szczęśliwy, ale również odczuwałem odpływ sił fizycznych –
z wrażeń i przeżyć. Dzieci procesyjne w bieli odprowadzały mnie do
plebanii, dziewczynki sypały kwiatki pod nogi… Aż trudno było uwierzyć…
Moja prymicja!..
Na
śniadaniu obecnych było kilku księży. Ks. kanonik Hipolit Bojaruniec,
dziekan lidzki, nie mógł być obecny z powodu choroby, ale przysłał pismo z
życzeniami błogosławieństwa Bożego.
Niezwykle
jaskrawo w mojej pamięci zapisały się też pierwsze dni mojego kapłaństwa.
Na Święta Wielkanocne znajomi i nieznajomi zapraszali mnie w gościnę. Szedłem
do wiernych razem z ks. proboszczem i o. Kamilem. Tak upływał mi tydzień świąteczny
i prymicyjny. Ale miałem już nominację i skierowanie na wikarego do Nowych
Święcian, podpisane przez abpa Romualda Jałbrzykowskiego.
Ks.
Antoni Dziekan
Zdjęcia
z albumu
