Wielki miłośnik Kościoła i Ojczyzny

W dniach 13-15 listopada 2015 roku w Sankt Petersburgu odbyła się międzynarodowa konferencja, poświęcona życiu i działalności abpa Jana Cieplaka – wybitnego męża Kościoła i gorącego patrioty, połączona z odsłonięciem poświęconej mu tablicy pamiątkowej. Powodem, jaki ponaglał organizację konferencji, było uczczenie zbliżającej się 90. rocznicy śmierci Arcybiskupa. 
Miałam szczęście w niej uczestniczyć, toteż poczytuję sobie za powinność przypomnienie zacnym czytelnikom "Magazynu Wileńskiego" sylwetki pierwszego wileńskiego metropolity. Lata wzrastania Arcybiskupa i służby Kościołowi były wyjątkowo trudne, więc również historia jego życia jest niezwykle barwna. A już całkiem bez precedensu okazał się jego przedwczesny, a zarazem pośmiertny ingres do katedry wileńskiej. 

Kartka z życiorysu 
Jan Feliks (ochrzczony jako Jan Chrzciciel) Cieplak pochodził z Zagłębia. Urodził się 17 sierpnia 1857 roku w ówczesnej wsi Dąbrowa w powiecie będzińskim. Zarówno gimnazjum (1869-1873) jak i seminarium duchowne (1873-1878) ukończył w Kielcach. Studia teologiczne zaliczył w jedynej na terenie zaboru rosyjskiego Akademii Duchownej w Sankt Petersburgu i tam też 24 lipca 1881 roku przyjął święcenia kapłańskie. Uczelnię ukończył w rok później i zaraz zaczął w niej wykładać: archeologię biblijną, liturgię, teologię moralną oraz uczył śpiewu kościelnego. W 1901 otrzymał stopień doktora teologii.
12 czerwca 1908 roku św. Pius X mianował go biskupem pomocniczym archidiecezji mohylewskiej – największej wówczas kościelnej jednostki administracyjnej na świecie, obejmującej swym zasięgiem niemal całe państwo rosyjskie. Sakrę nowy biskup przyjął 7 grudnia tegoż roku. Na tym stanowisku rozwinął bardzo ożywioną działalność duszpasterską i patriotyczno-narodową. Dzięki praktyce wizytacji duszpasterskich, sprawowanych na niektórych terenach Rosji po raz pierwszy, zyskał miano apostoła Syberii. W 1909 konsekrował kościół katolicki dla Polaków w Harbinie (Chiny). W 1914 roku, po dymisji arcybiskupa mohylewskiego Wincentego Kluczyńskiego (1847-1917), jako administrator apostolski, został jego następcą. 
Po rewolucji lutowej 1917 roku, która doprowadziła do obalenia caratu, brał udział w pracach Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego. 29 kwietnia 1919 roku Benedykt XV mianował go arcybiskupem tytularnym Ochrydy. W bolszewickiej Rosji był najwyższym rangą hierarchą katolickim, dlatego dwukrotnie – w latach 1920 i 1922 – trafiał do więzienia. W dniach 21-25 marca 1923 roku odbył się w Moskwie jego proces pokazowy, na którym wraz z 14 innymi duchownymi został skazany na karę śmierci za "podżeganie do buntu przez zabobony". Jednakże pod naciskiem międzynarodowym i ostrzeżeniach ze strony rządu polskiego władze sowieckie zamieniły mu najpierw wyrok na 10 lat więzienia, a następnie wydaliły z ZSRR, skąd 12 kwietnia 1924 roku wyjechał przez Rygę do Polski. W rok później został tu odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski.
14 grudnia 1925 roku Pius XI mianował go arcybiskupem Wilna. Nie zdążył jednak objąć tego urzędu, gdyż zmarł przedwcześnie. Przebywając w Stanach Zjednoczonych od końca października 1924 roku, Arcybiskup zdążył odwiedzić prawie siedemset polskich kościołów i parafii, szkół i polskich organizacji, znajdujących się w 25 amerykańskich diecezjach, w których wygłosił przeszło 800 kazań i przemówień. Pracował ponad swe siły; przykładowo w Buffalo w ciągu 5 dni wygłosił 33 przemówienia. 
Odszedł do Pana 17 lutego 1926 roku w mieście Passaic w stanie New Jersey (na wschodzie USA). Po zabalsamowaniu jego zwłoki sprowadzono do Polski.

Pośmiertny ingres w katedrze wileńskiej
15 marca 1926 roku, przy dźwiękach marsza żałobnego w samo południe na białostocki dworzec zajechał specjalny pociąg z trumną abp. J. Cieplaka. Po żałobnych przemówieniach wyruszył on do Wilna, gdzie w dniu 16 marca pochowano Arcybiskupa w katedrze wileńskiej św. Stanisława, biskupa. W pogrzebie z wojskowymi honorami uczestniczył prezydent RP Stanisław Wojciechowski, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Stanisław Grabski, a także minister spraw wewnętrznych Władysław Raczkiewicz.
W miejscu pochówku abp. Cieplaka (w ścianie dotykającej zakrystii) odsłonięto w lipcu 1929 roku jego nagrobny pomnik dłuta wybitnego rzeźbiarza prof. Bolesława Bałzukiewicza. Przedstawia on Arcybiskupa w stroju pontyfikalnym z wzniesionym krzyżem w prawej i pastorałem w lewej ręce. Napis był następujący: "Ksiądz Jan Cieplak Dr. teolog. Nominat Arcybiskup – Metropolita Wileński, ur. 1857 r. Na kapł. wyśw. 1878. Długoletni profesor Akademii Duch. w Petersburgu. Od r. 1908 Biskup-Sufragan Mohylewski. Od r. 1919 rządził Archid. Mohylewską. Za wiarę i Kościół przez komunistów wtrącony do więzienia 30 marca 1923 r. Skazany na śmierć, za wstawiennictwem Ojca św. Piusa XI i mocarstw zagr. zwolniony. Wrócił do Polski. Gdy niósł otuchę Polakom w Ameryce, mianowany dnia 14 grudnia 1925 r. na Arcybiskupstwo Wileńskie. Zmarł w Passaic N. Y. 17 lutego 1926 r. Osierocając swą stolicę wprzód, nim ją objąć zdołał. Mąż głębokiej wiedzy, silnej wiary, wielki miłośnik Kościoła i Ojczyzny, miłosierny względem ubogich i cierpiących". 
Poświęcenia pomnika dokonał abp Edward Ropp, były biskup wileński i metropolita mohylewski na wygnaniu, w otoczeniu licznego zastępu księży, którzy wyższe wykształcenie teologiczne otrzymali w Akademii Duchownej w Petersburgu i w znacznej większości byli uczniami abp. Cieplaka, pełniącego w tejże Akademii przez długie lata stanowisko profesora zwyczajnego. Do grona jego wychowanków należą: arcybiskupi – Franciszek Karewicz (Pranciškus Karevičius) i Józef Skwirecki (Juozapas Skvireckas), biskupi – Antoni Baranowski (Antanas Baranauskas), Kacper Cyrtowt (Gasparas Cirtautas), Antoni Karaś (Antanas Karosas), Leonard Mieczysław Pallulon (Leonardas Mečislovas Paliulionis), Kazimierz Połtarokas (Kazimieras Poltarokas), Mieczysław Reinys (Mečislovas Reinys), Jerzy Matulewicz (Jurgis Matulaitis), jak również Jonas Mačiulis-Maironis, litewski poeta i dramaturg.
Przed wizytą św. Jana Pawła II na Litwie w dniach 4-8 września 1993 roku zdecydowano się na bezprecedensowe poczynanie: w katedrze wileńskiej usunięto nagrobny pomnik i epitafium abp. Jana Cieplaka, a w jego miejsce stanęło popiersie litewskiego biskupa bł. Jerzego Matulewicza (Jurgisa Matulaitisa).

Historia procesu beatyfikacyjnego
O otwarciu procesu beatyfikacyjnego myślano zaraz po nieoczekiwanej śmierci abpa Cieplaka. Nalegała na to zwłaszcza Polonia amerykańska, aczkolwiek żadna diecezja nie chciała się tego podjąć. Dopiero znany działacz emigracyjny ks. Walerian Meysztowicz (1893-1982), który przez wiele lat mieszkał w Watykanie (w 1945 założył Polski Instytut Historyczny w Rzymie), za namową ks. prał. Giovanniego B. Montiniego (późniejszego papieża Pawła VI), doprowadził do oficjalnego rozpoczęcia 23 czerwca 1952 roku procesu beatyfikacyjnego przed diecezjalnym Trybunałem Wikariatu Miasta Rzymu. Zezwolił na to swoim wstępnym aktem Pius XII, a inicjatywę tę poparli także polscy kardynałowie i biskupi.
29 listopada 1957 roku w Kongregacji tej otwarto postępowanie co do prawowierności pism pozostawionych przez abp. Cieplaka. Postulator procesu zebrał je w pięciu wielkich tomach "in folio" z dwoma tomami dodatkowych uwierzytelnień. Dokumenty te były w pięciu językach: polskim, rosyjskim, francuskim, angielskim i po łacinie. Kardynał-prefekt Cicognani na osobistej audiencji przedstawił Janowi XXIII decyzję kardynałów o uznaniu prawowierności pism abp. Cieplaka. A ponieważ Ojciec Święty decyzję tę "najmiłościwiej uznać i zatwierdzić raczył", Kongregacja wydała dekret o prawomyślności "pism Sługi Bożego Jana Cieplaka, arcybiskupa wileńskiego". 
Proces zbliżał się już do zakończenia i ogłoszenia daty beatyfikacji. Sprawa ta była wówczas priorytetowa, a toczyła się niemal równolegle ze sprawą beatyfikacji o. Maksymiliana Kolbego. Brakowało tylko tzw. "animadversiones" (zastrzeżenia) – nt. ewentualnych zarzutów przeciwko świętości arcybiskupa. Postulator procesu osobiście na prywatnej audiencji u Pawła VI poprosił go o przyspieszenie wydania tego dokumentu. Tymczasem papież, który zanim jeszcze objął ten urząd, sam zachęcał ks. Meysztowicza do rozpoczęcia starań o beatyfikację, nie zdecydował się na wydanie "animadversiones", co spowodowało wstrzymanie procesu. 
W tej sprawie ks. Meysztowicz w swojej książce "Gawędy o czasach i ludziach" (Londyn 1983) w opowiadaniu o abp. Cieplaku napisał tylko jedno zdanie: "Można robić różne na ten temat domysły – wszystkie niepewne; wszystkie mogą kogoś urazić lub czyjś gniew obudzić. Lepiej ich zaniechać". 
Dziś jednak można być pewnym, że proces beatyfikacyjny abp. Jana Cieplaka wstrzymano wskutek poprawności politycznej niektórych watykańskich hierarchów i przyjętej wówczas polityki zbliżenia z Sowietami. Na spotkaniu we francuskim Metzu w sierpniu 1962 w największej tajemnicy uzgodniono bowiem, że biskupi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przybędą na Sobór Watykański II, pod warunkiem jednak, że nie dojdzie na nim do potępienia komunizmu. Tak też się stało, stąd wówczas beatyfikacja abp. Cieplaka – męczennika komunizmu – byłaby dla Watykanu bardzo niewygodna. 
Obecnie czynione są starania o wznowienie procesu beatyfikacyjny pierwszego metropolity wileńskiego Jana Cieplaka.
W oparciu o materiał źródłowy ks. K. Pożarskiego przygotowała